خداوند تبارک و تعالی تأکید دارند که ما روی آیات تدبر و تفکر کنیم. در مرحله چهارم خداوند تصریح می‌کند که غرض از آفرینش آسمان‌ها و زمین علاوه بر این‌که انسان از آن‌ها بهره‌مند شود این است که درهماهنگی و کیفیت خلقت تفکر و تدبر کند که ربط وجودی این موجودات در کره زمین و آسمان‌ها فکر کند و ببیند که این‌ها هیچ‌کدام بیهوده خلق نشده است. نکته خیلی مهمی که خداوند تأکید دارد به این آیات توجه کنیم این است که هیچ‌کدام باطل خلق نشده‌اند و همه این‌ها در کار هستند که ما را به هدف خلقت خودمان برسانند. بین هدف خلقت ما و آن‌ها رابطه‌ای وجود دارد. نظام، نظام احسن است. «الذی احسن کل شیء خلقه»؛ این نظام احسن در اختیار انسان هست که انسان به هدف خلقت خود نائل شود. این خیلی مهم است که ما این روابط را درک و کشف کنیم. اگر انسان‌شناسی نباشد هیچ‌کدام از علوم، باطن خودش را بیرون نمی‌دهد. روابط بین موجودات را کشف می‌کنیم اما تا وقتی که انسان شناخته نشود ما به چرایی این ساختارها پی نمی‌بریم. «ان جاهل بمعرفت نفسه جاهل بکل شیء»؛ یعنی نفس معادل کل شیء هست. اگر نفس خودش را نشناسد علوم دیگر هم به درد او نمی‌خورد. آیه 5 و 6 سوره مبارکه یونس؛ «هوالذی جعل الشمس ضیاء و القمر نوراً و قدره منازل لتعلموا عدد السنین و الحساب ما خلق الله ذلک الا بالحق»؛ شما در محضر خدا هستید و خدا دارد با شما صحبت می‌کند. عالم، عالم ریاضی است. «کل شیء عنده بمقدار»/ «الذی خلق فسوی والذی قدر فهدی» در همه خلقت، خلق، تسویه، تقدیر و هدایت را می‌بینید. تفصیل کمک می‌کند که ما دقیق‌تر فکر کنیم. هرکس به هر جایی رسیده، چه در دنیا و چه در آخرت با خلوت و فکر رسیده است. منزل‌هایی برای این‌ها مقدر کرده که شما شماره سال‌های زندگی خودتان را به‌دست بیاورید. یعنی بین چرخش و تقدیر آن‌جا با زندگی ما رابطه وجود دارد. خدا اینها را به حق خلق کرده است. تفصیل آیه می‌دهد اما تفصیل آیه را فقط علما می‌فهمند. همیشه رمز آیه در آخر آیه است. «ان فی اختلاف اللیل و النهار و ما خلق الله فی السموات و الارض لایات لقوم یتقون»؛ آنچه که خداوند در آسمان و زمین خلق کرده، نشانه‌هایی است برای افراد با تقوی. در این آیه تأکید می‌کند که علم کافی نیست. باید پاکی قلب و ضمیر، دوری از گناه و آلودگی وجود داشته باشد تا وقتی شخص می‌بیند بفهمد. خداوند می‌فرماید: «هو الظاهر»؛ فقط او ظاهر است. اصلاً خدایی را که نمی‌بینم عبادت نمی‌کنم. وقتی ظاهر است چه‌طور ما دنبال خدا می‌گردیم؟ دیدن خدا شرط دارد. آدم‌هایی که جنایت می‌کنند بینایی‌شان را از دست می‌دهند با وجود این‌که ظاهر است نمی‌بینند. اصلاً کسانی که اهل بدکاری و گناه هستند سر از جایی درمی‌آورند که آیات خداوند را تکذیب می‌کنند یعنی می‌بینند و می‌گویند نیست. با وجود این‌که خداوند مشهود است انکار می‌کنند. فقط اهل تقوی هستند که می‌بینند. «الله نور السموات و الارض»؛ نور را چگونه دریافت می‌کنند. جان خودش را آلوده می‌کند با وجود این‌که ظاهر است نمی‌بیند. اگر کسی بخواهد ببیند و بفهمد باید آلودگی را کنار بگذارد. با آلودگی، دیدنی وجود ندارد. امام زمان7فرمود: ما را از شما مخفی نمی‌دارد، مگر رفتارهای شما. ما اتهام غیبت را به او می‌زنیم درحالی که مشکل از ماست. اگر تقوی نداشته باشید نمی‌توانید ظاهر را ببینید. این در خودشناسی خیلی مهم است که من با جان خودم چه کار می‌کنم. ناامیدی، احساس پوچی و غم و غصه، اضطراب برای این است که ما جان خودمان را آلوده می‌کنیم و الا خداوند جهان را برای شادی انسان آفریده است. «لا خوف علیهم و لا هم یحزنون» مؤمن نشاطش دائمی است. نمی‌شود یک جا ایمان باشد شادی و آرامش نباشد. اگر این‌گونه نباشد، حقیقت ایمان وجود ندارد و فقط شکل و ظاهر ایمان است. دو نعمت بزرگ خورشید و ماه که منبع نور و انرژی برای ما هستند، اگر نباشند حیات در زمین وجود ندارد. خداوند توجه ما را به این‌ها جلب می‌کند. ساده از کنار این‌ها رد نشویم. شما به این‌ها فکر کنید تا پیوستگی اجزای عالم و معنادار بودن این‌ها و این‌که برای شما خلق شده را بفهمید که گردش و اندازه‌های آن به من ربط دارد. به «رب»، «مالک» و «مدبر» خودمان پی ببریم و به وابستگی خودمان به این رب پی ببریم. حضرت فرمودند: قرآن شراب است. «یفصل الآیات لقوم یعلمون»؛ تفصیل می‌دهد و می‌فرماید شما هم همین‌طوری سراغ آیات بروید تا به حکمت‌ها بیشتر پی ببرید. اگر بخواهید تنبلی کنید و دنبال کار علمی نروید به آیه نمی‌رسید. تعبدی می‌پذیرید ولی قلبتان آرامش پیدا نمی‌کند. باید کار علمی و تحقیقی کنید تا دربیاورید. متأسفانه کسانی که کار علمی نکرده‌اند تفسیر نوشته‌اند، برای همین هیچ حرکتی ایجاد نمی‌کند. «لآیات لقوم یعلمون». چه‌قدر در علوم جدید آیه داریم. اگر صدها سال بشر کار علمی کند قرآن حرف برای گفتن دارد. مطالعه روی آیات الهی و مخلوقات خداوند را کنار گذاشته‌ایم در حالی که خداوند این را یک عبادت بزرگ می‌داند. فقط کسانی از مطالعه آیات سود می‌برند که دل پاکی داشته باشند. قرآن می‌فرماید: اگر کسی دل پاک داشته باشد به آسمان نگاه کند تا قیامت می‌رود. «یتفکرون فی خلق السموات و الارض ... سبحانک فقنا عذاب النار» از نگاه آسمان به جهنم می‌روند و از جهنم می‌ترسند. «ما خلقت هذا باطلا»؛ به حکمت رسیدند. قرآن می‌فرماید: اهل تقوی هستند که این‌گونه می‌بینند. گناه، انسان را از تشخیص صحیح بازمی‌دارد. آلودگی اجازه نمی‌دهد که اطلاعات شما به داد شما برسد. نهایتاً یک جا اشتباه می‌کنید و سر از شکست‌های بزرگ درمی‌آورید. بدون طهارت روح و پرهیز از آلودگی کار علمی کافی نیست. در سوره مبارکه یوسف آیه 105 خداوند چه‌قدر گله کرده است؛ «و کأین من آیه فی السموات و الارض یمرون علیها و هم عنها معرضون»؛ چه بسیار آیاتی در آسمان و زمین که آنها از کنارش می‌پرستند و از آن روی گردانید! «اینما تولوا فثم وجه الله»؛ شما به هر چیزی نگاه کنید وجه خداست. هیچ چیز نیست که وجه الله نباشد. گشتن نیاز ندارد. نمی توانید به چیزی فکر کنید که آیه خدا نباشد. وقتی «هو اضحک و ابکی» است وقتی می‌خندید خنده‌هایتان و گریه‌هایتان آیه است. حتی وقتی فکر می‌کنید با نور خدا دارید فکر می‌کنید. «و ما رمیت اذ رمیت و لکن الله رمی» ما در همه کارها با چهره خدا روبه‌رو هستیم. ما باید کم‌کم روی خودمان کار کنیم. سوره ابراهیم، 19؛ «الم تر أن الله خلق السموات و الارض بالحق ان یشأ یذهبکم و یأت بخلق جدید»؛ ندیدی که خدا آسمان‌ها و زمین را به حق آفریده است. اگر ما نمی‌فهمیم و سؤال می‌کنیم برای این است که خودمان را گرفتار کردیم. شما در ابتدایی‌ترین چیزها سؤال نمی‌کنید، ازدواج، آب خوردن او که هدف خلقت همه موجودات جهان است سؤال دارد، برای این است که ما کوری داریم. عین حق است. ما خودمان را گرفتار کرده‌ایم برای همین مجبوریم سؤال بپرسیم و بعد تحقیقات راه می‌اندازیم راجع به این‌که خدا هست. سیدالشهداء علیه السلام در دعای عرفه؛ خدایا تو اصلاً کی غایب بودی که احتیاج به دلیل داشته باشی دلالت بر تو کند؟! آیا غیر تو ظهورش بیشتر از توست که آن تو را به ما ظهور دهد؟ مظاهر تو از تو نورانی‌تر هستند؟ الهی اگر من به آیات نگاه کنم دور می‌شوم، خدا را با خودش بشناسید. شما که مرا نمی‌بینید تفصیل به آیات می‌دهم شما را تا شاید مرا ببینید. اگر خودمان را نشناسیم عمر خودمان را هدر می‌دهیم. «هو الظاهر» خیلی شفاف است چه‌طور شک می‌کنید؟ امکان شک وجود دارد؟ نمی‌شود ندید و نمی‌شود شک کرد؟ «إن یشأ یذهبکم و یأت بخلق جدید»؛ خلقت آسمان‌ها و زمین بیهوده نیست. یک هدف بسیار عالی دارد. آسمان و زمین و... قائم به او هستید، محتاج به او هستید. «انتم الفقراء الی الله» تو هدف خلقت آسمان‌ها و زمین هستی، اگر تو را هم بردارم یک خلق جدید می‌آورم چون آسمان و زمین بدون انسان فایده ندارد. دقت کنید که ما کی هستیم؟ جدی‌ترین کلمات خدا و مهم‌ترین آیات الهی است. همه قدرتت را برای این کار باید بگذاری. خیلی مهم است که اگر تو را ببرد یکی مثل تو را می‌آورد. اگر خلقت آسمان و زمین بالحق باشد، باید انسان باشد که بالحق باشد. این کلمات را خدا چیده است. روی آیات 83ـ79 سوره نحل تدبر کنید. تمام گرفتاری‌های ما این است که شجاعتِ تنها ماندن و فکر کردن را نداریم. بزرگ‌ترین گرفتاری ما این است که از خدا می‌ترسیم و نمی‌خواهیم ذهنمان درگیر شود. «اولم یتفکرون فی انفسهم»؛ هر شب روی پشت بام بروید و فکر کنید و هر چیز به ذهنتان می‌رسد بنویسید. کسی که نتواند خلوت کند فشار قبر زیادی خواهد داشت. مردنش با وحشت است برزخش هم با وحشت است. ما همین الان در قبر هستیم، نفس ما قبر ماست. یک مقدار ارتباطت را با بقیه کم کن. «کیف آنس فی الله من لم یستوحش من الخلق»؛ چه‌طور می‌شود کسی با خدا انس بگیرد در حالی که هنوز از مردم وحشت ندارد. ما از خودمان و از خدا هم وحشت داریم. اگر فکر کنید می‌فهمید که تمام آن‌چه در آسمان و زمین است حق است و زمان‌دار بودنش را هم می‌فهمید. یعنی شما مرحله وفات، قیامت، طی شدن این اجل را می‌فهمید. اگر نترسید چون همه چیز در خودت است. من کی هستم که همه این‌ها در وجود من است؟ ما باید با خودمان آشتی کنیم. این رقیب‌ها اجازه می‌دهند؟ ما پشت فقه و اصول و ... قایم شده‌ایم که مبادا خودمان با خودمان تنها نباشیم. چه وقت می‌خواهیم با خدا صلح کنیم؟ «الم یأن للذین آمنوا ان تخشع قلوبهم ذلک الله»؛ وقتش نرسیده که دلهای مؤمنین با یاد خدا بلرزد؟ سوره بقره آیه 74 ؛ «ثم قست قلوبکم من بعد ذلک ...»؛ سنگ‌ها از خشیت خدا می‌ریزند ولی هنوز دل‌های ما تکان نمی‌خورد؟ هرکس خدا را دوست دارد یادش را هم دوست دارد. در مجموعه عمرمان لذتی که از خوردن چلوکباب بردیم از نماز خواندنمان برده‌ایم؟ امام رضا علیه السلام فرمودند: کسی که یاد خدا را می‌کند اما مشتاق خدا نیست خودش را مسخره کرده است؟ اگر ما با خودمان آشتی نکنیم با خدا هم آشتی نمی‌کنیم. تا با خودت انس نگیری و خودت را نشناسی و ترس از خودت را کنار نگذاری هیچ اتفاقی نمی‌افتد. کسی که اینجا شاد نیست آن طرف هم شاد نیست. «کمن کان فی هذه الاعمی فهو فی الاخره اعمی» «ما خلق الله السموات و الارض و ما بینهما الا بالحق و اجل مسمی و ان کثیر من الناس بلقاء ربهم لکافرون»؛ چون اکثر مردم تفکر نمی‌کنند لقاء را هم قبول ندارند و قیامت برایشان جدی نیست. یک جاهایی خداوند می‌فرماید: یا ایها الذین آمنوا آمِنوا؛ آدم خجالت می‌کشد. همیشه باید سر خودمان را گرم کنیم که مبادا در آینه خودمان خودمان را نگاه کنیم. اگر برای خودمان فراغت ایجاد کنیم حقانیت خلقت و حقیقت قیامت را می‌فهمیم. رابطه بین آسمان و زمین و خودم را بفهمم. یکی از بزرگان فرمودند: ما 40 سال وقتمان را در این «فتأمل»ها صرف کردیم، اگر یک مقدارش را در این‌ها تأمل می‌کردیم ارزش داشت. بین آسمان و زمین و مسئله معاد، جاودانگی و لقاءالله رابطه وجود دارد. بلقاء ربهم که بالاتر از قیامت است رابطه وجود دارد. این حرف‌ها را خدا می‌فرماید: که بین این‌ها و لقاء من رابطه وجود دارد.