جلسه گذشته حدیثی را خواندیم که اگر کسی با هر حالتی بمیرد، در همان حالت مبعوث می شود. بعثت و قیامتش همانطوری است. مثلاً سالانه در کشور ما هزاران نفر وقتی در اتومبیل می نشینند، دیگر پیاده نمی شوند، یا ده ها و صدها نفر که به شمال می روند، در دریا غرق می شوند. آنها اگر می دانستند که قرار است در دریا غرق شوند، یا از اتومبیل زنده پیاده نمی شوند، هرگز نمی رفتند.  ولی با شوق و ذوق می روند و از آن طرف هم وارد برزخ می شوند. مرگِ ناگهانیِ مؤمن مرگ فجأه برای آدم‌های مختلف فرق می‌کند. نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرمود:«مَوتُ الفُجأةِ راحَةٌ للمؤمنِ، و أخذَةُ أسَفٍ للفاجِرِ[1] = مرگ ناگهانى براى مؤمن، مایه آسوده شدن است و براى گنهكار [جان ]گرفتنى خشم آگین». مرگ ناگهانی برای مؤمن و آدم های خوب، به این معنی است که او نیازی به تصفیه و دست اندازها نداشته تا حسابش پاک شود. برای همین مؤمنین با یک مرگ ناگهانی در یک لحظه از فشار و گرفتاری و سکرات و عذاب‌های مرگ و مردن نجات می یابند. این به آن معنا نیست که آنهایی که مریض می شوند، گرفتاری دارند. این که اینها در رختخواب هستند، حتماً باید پاک بشوند. قبلاً گفتیم که خداوند برای بعضی از آنها یک درجاتی در نظر می گیرد. مثلاً در روایت داریم، خداوند برای بعضیها درجاتی در آخرت قرار داده که انسان بدون بیماری به آن نمی رسد. از این رو امام سجاد (علیه‌السلام) می فرماید، برای اینکه لذت این شخص بالا برود، مدتی قبل از مردن ممکن است، مریضش بکند. این به معنی کفاره گناهان او نمی باشد. چون درجاتی باید کسب کند، ناگزیر این سیر را باید بگذراند و ذره ذره از طبیعت کنده شده و خالص شود. بنابراین باید دقت کرد که چگونه تفسیر کنیم. حضرت می فرماید مرگ ناگهانی برای مؤمن راحتی است. مرگ ناگهانی برای کافر و گناهکار نشانه ی خشم خداست اما مرگ فُجأه برای کافر و گناهکارهای حرفه ای و تبهکاران یک دریافت خشمگینانه است. قرآن می گوید: یک دفعه یک فرشته به پشت او پس گردنی می زند و جانش را می گیرد. از آن طرف با سیلی فرشته­ ها از او استقبال می کنند. برای چنین افراد هم مرگ ناگهانی، یک لحظه است و در یک لحظه جانش را می گیرند، اما خشمگینانه می گیرند. بنابراین مرگ ناگهانی برای هر کس یک معنایی دارد. معنای آن، شخصیت خود آدمهاست. شخصیت خود آدمها مرگ ناگهانی را نشان می دهد. این هم یکی از انواع موتهاست. نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود:«مَوتُ الفُجأةِ تَخفیفٌ علَى المؤمنینَ، و مَسخَطَةٌ علَى الكافِرینَ[2] = مرگ ناگهانى، تخفیفى است براى مؤمنان و خشم و سخط خداست بر كافران». طبق این فرمایش، مرگ ناگهانی برای مؤمن تخفیفی است که خدا برای گناهانش می دهد. در واقع یک نوع آمرزش است؛ یک نوع هدیه است. اما برای کافر خشم و اخذ است. یعنی ناگهان طرف را می گیرند و می برند. پس باز برای مؤمن و کافر فرق دارد. بعداً نوع انتقال مؤمن را در شبهای بعد توضیح خواهیم داد که اصلاً شخصیت مؤمن مرگ او را شیرین می کند. باز نبی اکرم (صلی الله علیه و‌آله) فرمود:«مَوتُ الفُجأةِ راحَةٌ للمؤمنِ و حَسرَةٌ للكافِرِ[3] = مرگ ناگهانى براى مؤمن مایه آسوده شدن است و براى كافر مایه دریغ و حسرت». مرگ فُجأه برای کافر مایه حسرت است. چرا مایه حسرت است؟ برای اینکه فرصت ندارد کاری انجام بدهد زیرا در مستی ها و در نقشه­های خودش غرق است. بعد از شهادت امام صادق علیه السلام، قاتل حضرت به خزانه دارش گفت: چقدر در خزانه داریم؟ گفت: به قدری که هزار سال بخورید. گفت: همه ­اش هزار سال؟ بعدش چی؟ فردای آن روز به درک واصل شد. مرگ ناگهانی برای آدم مجرم حسرت است. یعنی نشسته دارد نقشه گناه، تبهکاری، نزول­ خواری و معصیت می ریزد، هنوز به آنجا نرسیده، در مسیرِ راه او را می برند. قصد معصیت خدا و نافرمانی خدا را داشته که یک دفعه او را برمی دارند و به آنطرف می برند. اصلاً خودش هم باور نمی کند؛ ولی یک دفعه می بیند در یک عالم دیگر و در یک فضای دیگر است. در فضایی که در آن چیزهای دیگری از او می خواهند و این مشغول چیزهای دیگر است. خیلی بد است آدم اینگونه بمیرد. بدون انس با آخرت، بدون محبت با خدا، بدون محبت اهل بیت یک دفعه او را بردارند و به فضایی ببرند که اصلاً هیچ انسی با آنجا ندارد. مرگ/ مرگ فُجأه [1] - كنز العمّال : 42703 . [2] - كنز العمّال : 42775 . [3] - مكارم الأخلاق : 2/327/2656 .

این ۶ جمله ی حکمت آمیز بدین شرح است: 1) وقتی دیدی مردم به مستحبات می‌پردازند، تو به واجبات بپرداز. 2) وقتی دیدی دیگران به کار دنیا مشغولند، تو کار آخرت را دریاب. 3) وقتی مردم را مشغول عیب‌جویی دیگران دیدی، تو در فکر عیوب خود باش. 4) وقتی دیدی همه سرگرم تزئین دنیا هستند، تو به زینت آخرت بپرداز. 5) وقتی دیدی، همت‌ها در زیادی عمل صرف می‌شود، تو به اخلاص در عمل بکوش. 6) هر گاه بندگان به خلق متوسل شدند، تو دست توسل به جانب خدا دراز کن. قال النبیّ صلّى اللّه علیه و آله: یا علیّ، ترید ستّمائة ألف شاة أو ستمائة ألف دینار أو ستّمائة ألف كلمة، قال: یا رسول اللّه ستّمائة ألف كلمة، فقال صلّى اللّه علیه و آله: اجمع ستمائة ألف كلمة فی ستّ كلمات: یا علیّ! إذا رأیت الناس یشتغلون بالفضائل فاشتغل أنت بإتمام الفرائض و إذا رأیت الناس یشتغلون بعمل الدّنیا فاشتغل أنت بعمل الآخرة. و إذا رأیت الناس یشتغلون بعیوب الناس فاشتغل أنت بعیوب نفسك. و إذا رأیت الناس یشتغلون بتزیین الدّنیا فاشتغل أنت بتزیین الآخرة. و إذا رأیت الناس یشتغلون بكثرة العمل فاشتغل أنت بصفوة العمل. و إذا رأیت الناس یتوسّلون بالخلق فتوسّل أنت بالخالق این حدیث در کتاب شریف «المواعظ الادبیه» تالیف حضرت آیت الله آقای مشکینی رضوان الله علیه آمده است. استاد نیکنام این ۶ جمله را این گونه شرح داده است: جمله اول) : وقتی دیدی مردم به مستحبات می پردازند، تو به واجبات بپرداز بعضی افراد اینگونه‌اند که مثلاً صبح جمعه به مراسم دعای ندبه می‌رود؛ در حالی که مادرش مشکلی دارد و از او درخواست کرده مشکلش را حل کند. رسیدن به مادر و خواهش او را برآورده کردن و دستور او را اطاعت کردن واجب‌تر است، یا رفتن به جلسه دعای ندبه؟ یا مثلاً خانواده من واجب النفقه من هستند؛ پدر و مادرم همینطور؛ من به جای کمک به اینها به دیگران کمک بکنم و از دیگران دستگیری کنم درست است یا باید به آنها رسیدگی کنم. یا مثلاً خمس به مالم تعلق گرفته، خمس را نمی‌پردازم، ولی سفره می‌اندازم و مثلا چلو قیمه می‌دهم، نذری می‌دهم. یعنی کارهایی که اگر آنها را انجام ندهم، از من نمی‌پرسند چرا نکردی؟ ولی اگر خمس مالم را ندهم، زکات مالم را ندهم، حتماً از من سوال می‌کنند. یا مثلاً شخص تا پاسی از شب در هیئت و جلسه می‌ماند؛ اما غافل از این که خسته شده و نماز صبحش قضا می‌شود. جمله دوم) وقتی دیدی دیگران به کار دنیا مشغولند، تو کار آخرت را دریاب  بعضی‌ها صبح زود تا شب، یا پاسی از نیمه شب کار می‌کنند، برای این که ثروت و مکنتی به دست بیاورند. برای این که خانه و اتومبیل دلخواه را داشته باشند، یا به فلان مقام و منصب برسند؛ اما اینها همه‌اش در مورد دنیاست. اما مهم این است که چقدر کار آخرتی می‌کنم؟ چقدر مسئله معنوی می‌فرستم که آن دنیایم را آباد بکنم؟ علی علیه‌السلام فرمودند:« عجبت لعامردار الفنا و تارک دار البقا = من شگفت زده می‌شوم از کسانی که می بینم، تمام همت شان را برای سرایی می گذارند که فانی است و آن سرای باقی را فراموش کرده اند». شخصی خواب دید که فرشتگان مرتب مصالح می‌ریزند، گچ و سیمان و آجر و تیرآهن و .... اینها تحویل می‌گیرند و مرتب ساختمانی می‌سازند و یک دفعه همه بیکار می‌شوند. پرسید: «شما چه کار می‌کنید؟» گفتند: «فلانی هر موقع کار خیری می‌کند، مصالح را به این دنیا می‌فرستد، ما برایش قصری می‌سازیم. موقعی که ما بیکار می‌شویم او بیکار شده است». برگ عیشی به گور خویش فرست           کس نیارد ز پس، تو ز پیش فرست جمله سوم) هنگامی که مردم را مشغول عیب جویی دیگران دیدی، تو در فکر عیوب خود باش موقعی که می‌بینی مردم خیره می‌شوند به زندگی همدیگر و مثلا می‌گویند: چطور راه می‌روی؟ چطور لباس می‌پوشی؟ دست پختت چطور است؟ سلیقه‌ات چطور است؟ دانشت چطور است؟ حرف زدنت چطور است؟ وقتی دیدی هی به پرو پای مردم می‌پیچند، تو به فکر عیوب خود باش. این جور افراد هیچ به خودشان نگاه نمی‌کنند. یک بار هم نمی‌روند خودشان را در آینه نگاه کنند، ببینند که خودشان چقدر عیب دارند. همه‌اش عیوب دیگران را مطرح می‌کنند. ما باید این سخن از علی علیه‌السلام یادمان باشد، فرمودند:« أَكْبَرُ الْعَیْبِ أَنْ تَعِیبَ مَا فِیكَ مِثْلُهُ[1] = بزرگترین زشتى، آنست كه زشت بدانى صفتى را كه مانند آن در تو باشد». جمله چهارم) وقتی که دیدی همه سرگرم تزئین دنیا هستند تو به زینت آخرت بپرداز می‌گوید: این میز دیگر دلم را زده، یک میز قشنگ دیده‌ام در بازار و می‌خواهم آن را بخرم. این فرش دلم را زده، ده سال است روی این فرش هستیم. فلانی اتومبیلش را عوض کرده، ما همه‌اش با این اتومبلیم، دل‌مان گرفت؛ یک اتومبیل دیگر باید بخریم. اما نمی‌گوید این که در سرایی می‌خواهم بروم که تک و تنها و تاریک و ظلمانی است؛ اصلا به فکر تزئین آنجا نیست. این خانم سیده نفیسه که در مصر مزارشان است، خیلی مورد احترامند. نوه‌ی امام مجتبی بودند و عروس امام صادق علیه‌السلام. ۶ هزار ختم قرآن کرد ایشان، در دوران عمرش غالب این ختم قرآن‌ها در قبرش انجام شد. قبرش را حفر کرده بود و مرتب در قبرش می‌رفت و در آن تاریکی با فانوس یا شمعی تلاوت قرآن می‌کرد. جمله پنجم) زمانی که دیدی همت ها در زیادی عمل صرف می شود، تو به اخلاص در عمل بکوش بعضی‌ها خیال می کنند کار زیاد اجر زیاد هم دارد، نه؛ کار با اخلاص است که اجر بیشتری دارد. من 5 جفت کفش پاره کنم و دنبال کاری بدوم، اما هدفم نشان دادن به مردم باشد. هدفم این باشد که ببینید من چقدر لایقم، چقدر کار از دستم بر می‌آید. اما دیگری خیلی آرام کار می‌کند، به نظر می‌رسد که کمتر هم کار می‌کند، اما با اخلاص و با خداخواهی. این ارزشش خیلی زیاد است. گفتند کسی ایستاده بود و می‌گفت: خدایا شکرت که من سلطان نشدم. خدایا شکرت که من وزیر نشدم. خدایا شکرت که من مقدس اردبیلی نشدم. مقدس اردبیلی از آنجا عبور می‌کرد، گفت: یعنی چی؟ گفت:‌ گفتی سلطان نشدم، یعنی سلطان نشدی که ظلم کنی. وزیر نشدم، مثلا که اختلاس کنم. اما این که گفتی خدایا شکرت که مقدس اردبیلی نشدم، این یعنی چی؟ گفت: مقدس بگویم؟ گفت:‌ آره بگو. گفت: مقدس آن شب که دلو انداختی در چاه آب دربیاوری، دیدی دلو پر طلا شده، به خدا گفتی که من از تو آب می‌خواهم وضو بگیرم، من طلا نمی‌خواهم و دلو را در چاه خالی کردی. دوباره دلو را انداختی، دیدی باز هم طلاست. گفتی: خدایا من اصلاً طلا نمی‌خواهم، من آب می خواهم وضو بگیرم. نماز شب بخوانم. خالی کردی، بار سوم آب آمد. مقدس بگو ببینم، کسی آن شب کنار تو بود؟ مقدس گفت: نه خودم تنها بودم و با خدا صحبت می‌کردم. گفت: مردم این داستان را از کجا فهمیدند؟ پس معلوم می‌شود که تو گفتی. چرا ریا کردی؟ برای همین می‌گویم: خدایا شکرت که من مقدس نشدم. می‌گویند: مقدس به گریه افتاد. گفت: حالا فهمیدم که ریا از حرکت یک مورچه‌ی سیاه در یک شب ظلمانی در روی سنگ صاف سیاه مخفی تر است. جمله ششم) هر گاه بندگان به خلق متوسل شدند، تو دست توسل به جانب خدا دراز کن به خدایی متوسل شو که با عزت و مهربانی می‌دهد و منت سرت نمی‌گذارد و مشکلت را حل می‌کند. می‌دهد و رو پیشانی ات مهر نمی‌زند. می‌دهد و در شناسنامه‌ات ذکر نمی‌کند. می‌دهد و به این و آن نمی‌گوید. می‌دهد و آبرویت را نمی‌برد. می‌دهد و مشکلت را یک جا محترمانه حل می‌کند.  یک وزیر آمد از وزارت استعفا داد. سلطان گفت: چرا استعفا می‌دهی؟ گفت: به خاطر این که تو نشستی، غذا می‌خوری، من باید وایستم تو را نگاه کنم. اما سلطانی پیدا کرده‌ام که خودش غذا نمی‌خورد و به من روزی می‌دهد. چرا من نوکر تو باشم؟ رفتم نوکر او شدم. من وزیر تو هستم تو می‌خوابی. اما من باید از تو پاسداری کنم. سلطانی پیدا کرده‌ام به من می‌گوید: تو بخواب و من مواظبت هستم. چرا بیایم وزیر تو بشوم؟ من ایستاده‌ام و تو نشسته‌ای. من حق ندارم بنشینم. خدا به من می‌گوید: بنشین. هر طور که راحتی مقابل من باش. حتی در نماز، می‌گوید: ایستاده نمی‌توانی، نشسته بخوان. نمی‌توانی، خوابیده بخوان. نمی‌توانی با اشاره بخوان. اما تو نه، ‌تو می‌گویی: من سلطانم و تو باید جلوی من بایستی. تو فردا که بمیری دشمنانت من را دار می‌زنند. ولی سلطانی پیدا کرده‌ام که هیچ وقت نمی‌میرد. همیشه زنده است. پس چرا آدم برود اسیر این و آن بشود. شخصی بود که به فقرا پول می داد. دو نفر هم بودند هر دو می رفتند و از او پول می‌گرفتند. یک روز یکی از اینها آمد پول بگیرد، دید این نردبان گذاشته رفته بالای بام. گفت: بروم ببینم این چه کار می‌کند در بالای بام. رفت و دید این رو به قبله ایستاده و می‌گوید: خدایا تا امروز به ما دادی، می‌بینی که در خانه‌ی ما باز است و به مردم می‌دهیم. اگر از امروز هم بدهی، ما باز هم می‌دهیم و اگر ندهی ما که خودمان چیزی نداریم. این فقیر که داشت او را نگاه می‌کرد، یک دفعه هشیار شد و گفت: ما را ببین گدای دست دوم شدیم. این خودش گداست. ما هم از فردا می‌رویم همان جا که این گدایی می‌کند، گدایی می‌کنیم. دوستش آمد و گفت: می‌آیی برویم، پول بگیریم. گفت: نه. من نمی‌آیم؛ تو هم نرو. گفت: چرا؟ گفت: بیا انبار اصلی را من پیدا کرده‌ام. می رویم آنجا. چرا بیاییم اینجا که اینقدر خفت و خواری بکشیم؟ البته این را که من می‌گویم شما در ذهن‌تان بیاید که بالاخره خدا هم وسیله می‌خواهد، از آسمان که پول نمی‌فرستد، بله درست است، بگوییم: خدایا وسیله‌اش را هم خودت جور کن! خدایا حاجت من را بده. «و من یتوکل علی الله فهو حسبه= هر کس به خدا توکل کند، خدا برایش بس است». خدایا وسیله‌اش را هم تو جور کن. یک دست مرد مردانه در مسیر من قرار بده. ابوذر می‌گوید:«اللّهمَ انی اسئلکَ الامنَ و الایمانَ بکَ وَ التصدیقَ بنبیکَ و العافیةَ من جمیعِ البلاء وَ الشکرَ عَلَی العافیة وَ الغنی عن شرارِ الناس[2] = بار خدایا ! از تو امان و ایمان به خودت را درخواست می‌کنم و توفیق تصدیق و دنباله روی از پیامبرت را آرزومندم و عافیت از جمیع بلایا را از پیشگاهت طلب می‌نمایم و روحیه شکر و سپاس‌گزاری از عنایاتت را خواهانم  و مرا از مردم بد و آزاررسان بی‌نیاز کن». خدایا من را از آدم‌های شرور و خنس و آدم‌های تنگ نظر که گاهی مشکل من را حل می‌کنند، اما منت سر من می‌گذارند و  به گرده من سوار می‌شوند و آبروی من را می‌برند، اینها را جلوی من سبز نکن. یک دستی بده منت نگذارد و آبروی من را نبرد و به گرده ی من سوار نشود. دستی مثل دست امام حسن علیه‌السلام کریم اهل‌بیت. طرف آمد گفت: من 4 درهم پول می‌خواهم. آقا فرمود: 4 درهم چیست. 40 درهم به شخص داد. دیگری آمد 40 درهم خواست. 400 درهم به او دادند. او که رفت، آقا نشستند گریه کردند. گفتند: چرا گریه می‌کنید؟ گفتند: گریه می‌کنم که ای کاش من رفته بودم سراغ او، او نمی‌آمد از من سوال کند تا خجالت بکشد. خدایا! کسی مثل امام مجتبی (علیه‌السلام) را در مسیر ما قرار بدهد، کسی مثل امام حسین (علیه‌السلام) و ائمه معصومین علیهم السلام را.     عیب جویی/معاد/ واجب و مستحب/دنیاداری/ اخلاص/توکل/ [1] - ترجمه وشرح نهج البلاغه(فیض الاسلام)، ج 6 ، صفحه ی 1252. [2] - اصول کافی ج 4 . صفحه 381 باب الدعا .

فرق تولد از دنیا به برزخ، با تولد یک جنین از رحم مادر به دنیا در این است که جنین در هنگام تولد به دنیا، سابقه‌ی ذهنی ندارد و یادش رفته از چه عالمی به این دنیا آمده است. ولی ما کمالات و اطلاعاتی را که در این دنیا جذب کرده‌ایم، با خود به آن طرف می‌بریم و چیزی را فراموش نمی‌کنیم. پس باید برای آن لحظه‌ی باشکوه آماده شد. ما متأسفانه معمولاً با خودِ طبیعی‌مان زندگی می‌کنیم. اما اگر کسی با منِ حقیقی‌اش زندگی کند، وقتی می‌خواهد به آخرت و مرگ فکر کند، فوق العاده ذوق زده می‌شود. شما برای تولد یک بچه عزا نمی‌گیرید، بلکه جشن می‌گیرید چرا که از یک مرحله‌ی ناقص و محدود به یک مرحله‌ی کامل می‌آید. جنین در طی 9 ماه، خود را برای تولد به دنیا آماده کرده و دائم وزن اضافه می‌کند. دقیقاً عین همین حالت را ما باید برای وفات و رفتنِ به آخرت داشته باشیم. ما هم باید دائماً به میزان وزن و داشته‌ها و دارایی‌های خودمان اضافه کنیم؛ همانگونه که قرآن می‌فرماید: « فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ، فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَاضِیَةٍ [1]= اما هرکس اعمال وزن شده اش سنگین تر و باارزشتر است؛ پس او در یک زندگی خوش و پسندیده ای است». ما هم مثل جنین باید به وزن خودمان اضافه کنیم و این میسر نمی‌شود، مگر با تغذیه‌‌ی معنوی. اگر حواسمان باشد و با خود حقیقی به خود نگاه کنیم، لحظه‌ی مرگ، لحظه‌ی باشکوهی است. لحظه‌ای که همه‌ی ما از این ناراحتی‌ها، محدودیت‌ها و نه شنیدن‌های مکرر در این دنیا راحت می‌شویم. هر کدام از ما میلیون‌ها آرزو داریم که هیچ کدام در دنیا تحقق پیدا نمی‌کند. همان طور که جنین هم در رحم، میلیون‌ها آرزو دارد که جز با آمدن به دنیا به آنها نمی‌رسد؛ دست و پا دارد، چشم و گوش دارد، اما نمی‌تواند از آنها استفاده کند؛ دوست دارد که بدود و بازی کند، اما نمی‌شود. برای همین است که می‌بینیم نوزاد زیاد دست و پا می‌زند و شادی می‌کند. ما هم الان آرزوهای زیبا و زیادی داریم که فقط در آن طرف اجابت می‌شود. برای این که به آن آرزوها برسیم، یعنی مطلق و آزاد شویم و در یک عیش همیشگی باشیم، باید تجهیزات لازم آن را بسازیم. یعنی انسان باید یکسره دغدغه‌ی «شدن» را داشته باشد تا بتواند روز به روز وزن زیاد کند و برای آن حیات فوق‌العاده زیبا و باشکوه ابدی آماده شود. باید بدانیم که آنجا عذاب‌هایی مانند مار و عقرب و گرزهای آتشین، برای آدم‌هایی است که در همین جا کور بوده‌اند. آیه‌ی «من کان فی هذه اعمی فهو فی الآخرة اعمی» برای همین افراد است. ولی عذاب مسلمانان و شیعیان که آن طرف را شناخته‌اند، فقط دیدن بهشت است. یعنی بهشت را که می‌بینند، تازه می‌فهمند که خیلی تنبلی کرده‌اند و با تنبلی چیزهای زیادی را از دست داده‌اند و این خودش عذاب بزرگی است. به طور مثال، شما بعد از اتمام همین کلاس، ببینید که ماشین‌تان را دزدیده‌اند، خیلی حسرت می‌خورید. ما طاقت این ضررهای دنیایی را نداریم. آنگاه چگونه در بهشت تحمل کنیم که یک قصر را که به اندازه تمام دنیاست از دست بدهیم. ما چون معمولاً با خودِ طبیعی زندگی می‌کنیم، خیلی به ثروت، تولد و دارایی‌های ابدی فکر نمی‌کنیم. برای کسی که بخش «فوق عقلانی»‌اش فعال شده و از حس و خیال و وهم و عقل بالاتر آمده و به فوق عقل رسیده است و جنبه‌ی جمادی و گیاهی و حیوانی را رد کرده و به انسانیت رسیده و خودش را به شکل انسان می‌بیند و با حیات انسانی خو گرفته است، دغدغه‌های ابدی فوق‌العاده مهم است. ما از وقتی که به دنیا می‌آییم، شمارش معکوس تولدمان به عالم بعدی آغاز می‌شود. اگر ما این نگاه قشنگ ابدی را به خودمان داشته باشیم، خیلی قدرتمند می‌توانیم خود را آماده کنیم. یک پدر و مادر وقتی می‌خواهند فرزند سالم و قوی داشته باشند، فرزندشان را ماندگار در رحم فکر نمی‌کنند، بلکه او را در دنیا تصور می‌کنند. از ابتدا عالمِ رحم را فقط یک پل و گذرگاه می‌بینند. یعنی صرف بارداری مهم نیست؛ مهم این است که بعد از بارداری تولد صورت می‌گیرد. الآن هم اگر دقت بکنیم که ما در اینجا ماندنی نیستیم و شمارش معکوس ما شروع شده است، طور دیگری زندگی می کنیم و سبک زندگی مان عوض می شود. هشدارهای حدیث نبوی برای انسان در سنین متفاوت عمر در یک حدیث نبوی به ما انسانها هشدارهایی داده شده که بدانیم در هر سنی چگونه باید زندگی کنیم. دراین حدیث می خوانیم: « قَالَ النَّبِیُ‏:إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى خَلَقَ مَلَکاً یَنْزِلُ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ یُنَادِی: یَا أَبْنَاءَ الْعِشْرِینَ! جِدُّوا وَ اجْتَهِدُوا وَ یَا أَبْنَاءَ الثَّلَاثِینَ! لَا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا* وَ یَا أَبْنَاءَ الْأَرْبَعِینَ! مَا ذَا أَعْدَدْتُمْ لِلِقَاءِ رَبِّکُمْ وَ یَا أَبْنَاءَ الْخَمْسِینَ! أَتَاکُمُ النَّذِیرُ وَ یَا أَبْنَاءَ السِّتِّینَ! زَرْعٌ آنَ حَصَادُهُ وَ یَا أَبْنَاءَ السَّبْعِینَ! نُودِیَ لَکُمْ فَأَجِیبُوا وَ یَا أَبْنَاءَ الثَّمَانِینَ! أَتَتْکُمُ السَّاعَةُ وَ أَنْتُمْ غَافِلُونَ. ثُمَّ یَقُولُ لَوْ لَا عِبَادٌ رُکَّعٌ وَ رِجَالٌ خُشَّعٌ وَ صِبْیَانٌ رُضَّعٌ وَ أَنْعَامٌ رُتَّعٌ لَصُبَّ عَلَیْکُمُ الْعَذَابُ صَبّاً[2] = پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و آله و سلم) فرمود: خداوند تعالی فرشته‌ای را خلق کرده است که در هر شب ندا می‌کند، ای 20 ساله‌ها! هم تلاش فیزیکی کنید و هم تلاش علمی. ای 30 ساله‌ها! زندگی دنیا فریب‌تان ندهد. ای 40 ساله‌ها! برای دیدار پروردگارتان چه آماده کرده‌اید؟ ای 50 ساله‌ها! هشدار از عذابی که به سوی‌تان آمده‌است (خطر به بالای سرتان رسیده‌است). ای 60 ساله‌ها! شما به منزله زراعتی هستید که زمان درو کردنش فرا رسیده‌است (زمان مرگتان نزدیک شده‌است). ای 70 ساله‌ها! برای رفتن صدایتان می‌زنند، پس جواب این منادی را بدهید. ای 80 ساله‌ها! لحظه مرگ فرا رسیده و هنوز غافلید؟ سپس این فرشته ادامه می‌دهد: اگر بندگان اهل طاعت و عبادت خدا و مردان خاشع و خاضع در برابر پروردگار و کودکان شیرخوار و حیوانات بی‌گناه نبودند، عذابی بسیار سخت بر شما نازل می‌شد».ما الان در سرازیری تولد هستیم، پس باید تجهیزات آماده کنیم. وقتی انسان به سمت تهیه‌ی تجهیزات می‌رود، آرزوهای نادرست، ناسازگار و متضاد مزاحم او می‌شوند. برای همین امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «اکثَرُ النّاسِ اَملاً اقَلَّهُم لِلمَوتِ ذکراً[3]= پرآرزوترین مردم، کمتر از هر کس دیگر مرگ را یاد می‌کنند». شخص با آرزوهای دراز، مانند مادر بی‌فکری است که هنگام بارداری، مواد مخدر استفاده می‌کند و دقت نمی‌کند که بچه‌اش باید سالم به دنیا بیاید. کسانی که به «چشم و هم‌چشمی» می‌افتند، هرگز به چیزی، به نام تولد و شب اول قبر فکر نمی‌کنند. یعنی 60 ساله هم که بشوند و بوی مرگ بدهند، باز هم خجالت نمی‌کشند و به کارهای نادرست شان ادامه می‌دهند، چون این‌گونه شکل گرفته‌اند و اینطوری روحشان قوی شده است. دائماً آرزوهای طولانی دارند. اما در مقابل اینها، «زیاد یاد خدا کردن» آرزوهای طولانی را از دل انسان می‌برد. «یا ایّها الذین آمنوا اذکُروا اللهَ ذکراً کثیراً = زیاد یاد خدا بکنید»؛ «اَقِمِ الصَّلوه لِذِکری = نماز را به پا دار به خاطر یاد من». ما 60 سال نماز می‌خوانیم، اما یاد و ذکری در کار نیست. برای همین یک انسان عاقل، خیلی دلش سبک و آرام است. عاقل در مقابل جاهل. چرا که ممکن است کسی عالم باشد، اما جاهل باشد. جهل و علم با هم جمع می‌شوند اما جهل و عقل با هم جمع نمی‌شوند.  امام صادق علیه‌السلام در حدیث عنوان بصری 12 مرحلۀ رشد را بیان می‌فرمایند. اولین مرحله‌ی آن این است که: «بنده نباید برای خودش تدبیر کند». یعنی نباید آن قدر نقشه‌های دنیایی بکشد که سرش شلوغ شود و اساساً از خود حقیقی و من انسانی‌اش دور شود. نباید دلش درگیر هوس‌ها و آرزوهایی شود که او را دچار خودفراموشی می‌کنند. علت این که آرزو انسان را دچار خودفراموشی می‌کند، این است که هرگاه ما آرزوی هر چیزی را بکنیم، آن آرزو خودش را جای «منِ حقیقی» ما می‌نشاند. در نتیجه، من به جای این که عاشق خودم شوم و خودم را بخواهم، طالب چیزی می‌شوم که ندارم و دل مشغولی‌ام می‌شود همین. نهایتا وقت و عمرم را صرف به دست آوردن آن می‌کنم. وقتی هم به آن می‌رسم، پس از مدتی دلم را می‌زند و دوباره دنبال یک معشوق جدید می‌گردم. به این ترتیب هم دنیا و هم آخرتم خراب می‌شود. این را می گویند: خسر الدنیا و الآخرة. آرزوها که زیاد شوند، عمل کم می‌شود بین آرزوها و کیفیت عمل رابطه‌ی معکوس وجود دارد. هر چقدر مقدار و عمق آرزوها بیشتر باشد، کیفیت و حجم عمل پایین‌تر می‌آید. علی (علیه‌السلام) می فرماید: «اِنَّ اللهَ سبحانَه لَیَبغَضُ طَویلَ الاَمل السَّیئی العَمَل[4]= خداوند بسیار دشمن می‌دارد انسان‌هایی را که بسیار آرزو دارند وبدعمل می کنند». اینها آرزوهای طولانی دارند و یکسره سفارش می‌دهند، اما عملشان عمل خوبی نیست. هر چقدر بیشتر هوس داشته باشیم، عمل‌مان هم بدتر می‌شود و کیفیتش پایینتر می‌آید. یعنی عمق عمل خراب می شود. حضرت در روایت بعدی می‌فرماید:«شَرُّ الْفَقْرِ [الفقیر] الْمُنَى[5]= بدترین فقرها آرزوها است». آدم به تعداد آرزوهایش گدا است. برای همین بسیاری از پول دارها هستند که هیچ وقت از پول خود لذت نمی‌برند، خانه‌شان پر از مواد غذایی است، ولی نمی‌توانند بخورند. خانواده‌ی خوبی دارند، اما نمی‌توانند از آنها لذت ببرند. چون گدا هستند و دل مشغولی و آرزوهای زیادی دارند. وقتی چیزی را از دست می‌دهند، تازه دلشان برای آنها تنگ می‌شود و متوجه می‌شوند که چه چیزهایی داشته‌اند. آدمی که درگیر آرزوهاست، هر چه خداوند به او نعمت بدهد، نعمتها را نمی‌بیند و از آنها لذت نمی‌برد. اعصابش بیشتر خرد است و حساس‌تر و زود رنج‌تر و مضطرب‌تر و غمگین‌تر است. پی در پی بودن آرزوها و هوس‌ها ما را آنقدر می‌دواند تا این که در سراب آرزوها از تشنگی می‌میریم. یعنی اگر حضرت عزرائیل علیه‌السلام موقع جان گرفتن به او مهلت و فرصت بدهد، او دوباره همان کارها را می‌کند. هر کدام از ما چند بار تا حالا تصادف کرده‌ایم و در معرض مرگ قرار گرفته‌ایم؟ اینها مهلت خداست. همه‌ی این بدبختی ها به این خاطر است که آدم خودش را نمی‌شناسد، یعنی فکر می‌کند آرزوها به نفع او هستند و هر چه بیشتر به آرزوها برسد، قوی‌تر و بزرگ‌تر می‌شود، ولی به هر تعداد که به آرزوهایمان برسیم ضرر کرده ایم. این معامله، معامله‌ای است که برد در آن نیست. زیرا هر چیزی را که به دست می‌آوری، چیز مهم تری را از دست می‌دهی، این یک قاعده است. آدم هایی که چشم و هم چشمی می‌کنند، احمقانه عمل می‌کنند، چون از هر کسی که جلو بیفتی، اگر صحنه‌ی آخرتی او را ببینی، متوجه می‌شوی که از او عقب افتاده‌ای. حتی در کمالات انسانی و ابدی هم نباید فخرفروشی کرد و منت گذاشت. چون اگر فخر فروختی، باخته‌ای. در کمالات انسانی، انسان هیچ وقت خودش را از دیگران بزرگ تر و جلوتر نمی‌بیند. اصلاً از مقوله‌ی رقابت و مقایسه بیرون می‌آید، عاشق همه‌ی آدم‌ها می‌شود و از خودش بدتر و گناه کارتر سراغ ندارد، همه را بهتر از خودش می‌بیند و دوست دارد. برای همین می‌تواند با همه یک زندگی شاد و مسالمت‌آمیز داشته باشد. دعوا و درگیری و جر و بحث ندارد، چون از خودش بدتر سراغ ندارد. مَثَلِ ما در مهندسی آرزوها دقیقاً مانند حماقت کسی است که دوپینگ کرده، اما در مسابقه آخر می‌شود. وقتی وارد چشم و هم چشمی می‌شویم، عقب می‌افتیم. چون از خود حقیقی غافل می‌شویم و به خود طبیعی می‌پردازیم و آن را رشد می‌دهیم. برای همین حضرت فرمود: بدترین فقر آرزو است. خوب است، دلِ آدم فقیر نباشد. برای همین در ادبیات دینی، ثروتمند کسی است که در نظام طبیعی آرزو، وزر و وبالِ زیاد برای خود درست می‌کند و نمی‌تواند بارش را بکشد و عقب می‌افتد. اما انسانِ غنی این گونه نیست. غنی احساس نیاز نمی‌کند. در واقع احساس نیازش را کنترل کرده و هر چه که دارد را برای برزخ می‌فرستد. با «مرگ سبز» بر هوس‌ها و آرزوها فائق آییم در بحث انواع مرگ‌ها، یکی از مرگ‌ها «مرگ سبز» بود، یعنی مقاومت در برابر داشتن هوسهای ظاهر.  کسی که در بخش لباس و تجملات و ظواهر، دائماً عقده دارد؛ یا آدمی که دائماً در بخش ظواهر هوس دارد، فقیر است و به محض این که احساس نیاز می‌کند، به این معنی است که «من غنی نیستم». آدم غنی اذیت نمی‌شود و احساس فقر نمی‌کند. آدم فقیر با خدا و خود و با کمالات شخصی‌اش آرام نمی‌شود. این خیلی عجیب است که انسان حتی با بی‌نهایت مطلق، ماوراء طبیعت و فرشتگان آرام نشود. مرگ سبز این است که انسان در مقابل هوس بازی های ظاهری و تجملات مقاومت کند. پشتِ مرگ، «حیات» می‌‌آید. شما به محض این که در مقابل این هوس‌ها مقاومت ‌کنید، دیگر اذیت نمی‌شوید، بلکه متوجه می‌شوید که چقدر آرامش دارید و زندگی بدون آرزوهای طولانی، چقدر لذت بخش و خوب است. تکلف گر نباشد خوش توان زیست/  تعلق گر نباشد خوش توان مرد یکی از بزرگ ترین عذاب‌های انسان در آخرت این است که انسان هزاران سال در جهنم غصه می‌خورد به خاطر غصه‌هایی که در دنیا خورده است. می‌گوید: من چقدر احمق بودم و برای چه چیزهایی غصه خوردم و گریه کردم. برای چه چیزهایی با دیگران دعوا کردم. یک آدم زیرک و اشرافی این گونه نیست. آدم اشرافی می‌گوید: من ثروت را برای لذت می‌خواهم، اما قرار نیست ثروت من را نابود کند. آرزوهای دنیایی باعث می‌شوند که انسان آرزوی باطنی و اصلی‌اش که بی نهایت شدن و جاودانه شدن است را از دست بدهد. به همین اندازه احمقانه است که انسان برای نجات دادن مبلغ کمی پول در آتش برود و بسوزد و یا کندوی عسلی را ببیند و مثل پشه‌هایی عمل کند که می‌خواهند عسل بخورند. با این که می‌دانند عسل چسبنده است، دست و پایشان را در عسل فرو می‌کنند، اما وقتی که سیر شدند، می‌بینند که دیگر نمی‌توانند بلند شوند و باید همان جا بمیرند. ما در دنیا این طوری رفتار می‌کنیم. یعنی حاضریم خدا و ابدیت و بهشت را بدهیم برای این که در دنیا که جیفه و مرداری بیش نیست را نگه داریم. حال باید درباره‌ی شعور چنین انسان هایی قضاوت کرد. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در مورد افراد عاقل فرمود: «مَن عَمَّرَ دارَ اِقامَتِهِ فَهُو العاقِلُ = کسی که خانۀ ابدی‌اش را آباد کند، عاقل است». فقط او عاقل است که ابدیت را به دنیا و خدا را به دیگران ترجیح می‌دهد. کسی که به آرزوها تکیه می‌کند، ناکام می‌میرد تکیه بر آرزوها مساوی است با ناکامی در آخرت. آرزوهای زیاد انسان را مشغول کرده و از آخرت غافل می‌کند. علی (علیه‌السلام) فرمود:« مَنِ اتَّکَلَ عَلَى الْأَمَانِیِّ مَاتَ دُونَ أَمَلِهِ[6] = کسی که به آرزوها تکیه بکند، ناکام از دنیا می‌رود». یعنی موقع مردن، به یکی از آرزوهایش یعنی یک آرزو از میان میلیون‌ها آرزو هم نمی‌رسد. اگر به او بگویند: موقع مردن است، می‌گوید: زود است. مرحوم قیصر امین پور می‌گفت: ناگهان چه زود دیر می‌شود. انسان زمانی به خودش می‌آید که 40، 50 ساله شده و وقتی به جوانان و نوجوانان نگاه می‌کند، می‌گوید: من کی این دوران را گذراندم؟ این آدم‌ها سنشان هم که بالا برود، هنوز همان روحیات و آرزوها و هوس‌ها را دارند، مثل یک جوان. چرا که برای آنها خیلی زود دیر شده‌است. اصلاً نمی‌توانند باور کنند و می‌خواهند از هر طریقی خودشان را جوان کنند. کسی که به آرزوها تکیه می‌کند، ناکام می‌میرد. بنابراین، تکیه داشتن به آرزوها خوب نیست، همانگونه که علی (علیه‌السلام) فرمود: «مِنَ الْحُمْقِ الِاتِّکَالُ عَلَى الْأَمَلِ[7] = از جمله مصادیق حماقت تکیه کردن به آرزوها است». این که در حدیث داریم «همت مؤمن از همه بیشتر است» به این دلیل است که مؤمن هم به تجارت دنیا مشغول است و هم به تجارت آخرت. هیچ کدام از این دو تجارت هم به دیگری لطمه نمی‌زند. مثل آدمی که دو شغل دارد و در هر دو موفق است، در حالی که کافر یک شغل دارد، فقط دنیایش را آباد می‌کند که آن هم به قول امام خمینی ره معلوم نیست که به‌ آن برسد. آدم عاقل در 4 چیز وقت زیاد دارد «ارتباط، انتخاب، رفتار، افکار». در همه اینها هم توجه و دقت دارد. یعنی در هر یک از اینها بخواهد وارد شود، درست عمل می کند.   [1] - القارعه/ 6و 7. [2] - مستدرک الوسائل ، جلد دوم ، صفحه 353 و نیز: ارشاد القلوب الی الصواب ، جلد دوم ، صفحه 32. [3] - غرر الحکم، ج 2، ص 409. [4] - همان، ج2، ص506. [5] - همان، ج4، ص 172. [6] - همان، ج5، ص 267. [7] - همان، ج 6، ص 17. کتاب «مهندسی آرزوها» از مجموعه کتاب‌های بیان کتاب «مهندسی آرزوها»، از مجموعه کتاب‌های کار

توجه به «خدا» غیر از «توحید» است. توجه به خدا یعنی این که انسان متوجه یک قدرت لایزال مطلق، یک قدرت بی عیب و نقص باشد و فطرتاً چنین موجودی را بخواهد. اما در بحث «توحید» موضوع این است که خدا یکی است. یعنی آن کمال مطلقی که انسان به طور فطری متوجه اش است، یک قدرت «واحد» است و «دویی» ندارد. انسان هم به طور فطری، عاشق کمالِ کامل بوده و از نقص بیزار است. انسانها هیچ چیز را به صورت ناقص نمی پذیرند و همیشه چیز کاملتر را انتخاب می کنند. انسان هیچ وقت گرایشی به ناقص ندارد. حتی اگر یک چیزی هم داشته باشد که به نظرش خیلی خوب و کارگشاست سعی می‌کند، در طول زمان کاربردهای بیشتری از آن دستگاه بگیرد. مثلاً نقایص و معایب یک دستگاه را برطرف می‌کند و کاربردهای بیشتری برای آن دستگاه اختراع می‌کند. سیر محاسبات بشر را در نظر بگیرید، زمانی که بشر شروع به محاسبه کرد، اول با گذاشتن چند خط و کشیدن خط روی اشیا محاسبه می کرد. مثل کاری که امروز در کلاس های ابتدایی می کنند. بعد به مرور زمان پیشرفت کرد، وسیله‌ای به نام چرتکه ساخت و بدهکاری و بستانکاری اش را با آن محاسبه می کرد، که هنوز هم مرسوم است. بعد از آن ماشین حساب را اختراع کرد که رقم های بزرگتر را با سرعت بیشتری محاسبه می‌کند. بعد کامپیوتر را اختراع کرد که خیلی سریعتر و با حافظه بزرگتر ارقام و اطلاعات را پردازش می کند و میلیاردها محاسبه را در چند ثانیه انجام می دهد. سیر پیشرفتِ اتومبیل را در نظر بگیرید. اتومبیل های امروزی با امکانات بیشتر، نسبت به اتومبیل های قدیمی تولید می شوند. در صورتی که انسان در قدیم فقط با اسب و قاطر این طرف و آن طرف می رفتند. سیر پیشرفت اسلحه را نگاه کنید که ابتدا از سنگ و چوب شروع شده و بعد تبدیل به نیزه و تیر و کمان شده و سپس اسلحه های مدرن امروزی مثل، موشک ها و هواپیماها را شامل شده است. سیر پیشرفت ارتباطات را در نظر بگیرید، که قبلاً چاپارها نامه را با اسب به مقصد می رساندند. ولی امروز «پست» و از پست سریعتر، «فاکس» و «پست الکترونیکی» در چند ثانیه اطلاعات را از یک نقطه دنیا به دورترین نقطه ی دیگر ارسال می کنند. زمانی در قرن 18 خیلی از علمای اروپا می گفتند که علم به آخر خودش رسیده و بشر پیشرفت کرده است، ولی این گونه نشد. ما در روایت داریم، علم 27 پله دارد و تا زمان ظهور امام زمان، فقط 2 پله اش طی می شود. بعد از ظهور امام زمان 25 پله دیگر طی خواهد شد. با وجود این پیشرفت ها، خداوند در قرآن می فرماید:«وَمَا أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا = و به شما از دانش جز اندكى داده نشده است» (اسراء/85). بشر همیشه از نقص و ضعف بیزار بوده و کاملترین ها را خواسته است. از طرفی در اشیاء عالم که نگاه کنیم، هیچ کدام خالی از ضعف و نقص نیستند. به خاطر این که در طبیعت هر چیزی را که می بینیم، یک امر «مرکب» است. یعنی دارای اجزاست که به اجزای خود نیاز دارد. مثل هواپیما یا ماشین یا کامپیوتر که مرکب از هزاران قطعه و اجزا هستند و هر کدام به اجزای خود احتیاج دارند. هیچ امر مرکبی نمی تواند محبوب انسان باشد، به دلیل این که در آن امر دوتایی و «مرکب»، یک نوع ضعف و وابستگی وجود دارد و انسان از ضعف و وابستگی بیزار بوده و عاشق کامل مطلق است. اگر در جایی نقص ببیند، آرزو می کند، ای کاش! این نقص هم وجود نداشت. در ساخت کامپیوترها، موشک ها، سیستم های ارتباطات و ... دقت کنید، بشر هیچ وقت نگفته، «بس است». اگر نسبت به 200 سال پیش بسنجید، علمِ انسان خیلی پیشرفت کرده، ولی روحش هیچ وقت قانع نشده است و هرگز هم قانع نخواهد شد. چون علوم مرکب هستند و هر مرکبی، محتاج است. پس معشوق حقیقی انسان، یک امر مرکب نیست؛ بلکه یک امر واحد و بسیط است که خداوند واحد و کامل می باشد. این امر نشان می دهد که انسان به «وحدت» و یک وجود «واحد» گرایش دارد نه «کثیر». چون در کثیر، ضعف و نقص وجود دارد و بشر این را نمی پسندد. در حقیقت معشوق انسان یک وجود واحد است. پس نتیجه این می شود که انسان فطرتا به «توحید» گرایش دارد. در غیر این صورت اگر نگوییم که انسان فطرتاً توحید پذیر است و بگوییم که خدا واحد نیست و دوتاست و شریک دارد، این شریک 3 حالت دارد: 1) از خدا قدرتمندتر است که در این صورت خدا موجود ضعیف می شود، در نتیجه خدا نیست. 2) از خدا ضعیف تر است؛ که در این صورت او نمی تواند، شریک خداوند که قدرت قاهر است، باشد. یعنی خدا می تواند او را از بین ببرد. 3) آن شریک با خداوند مساوی است. اگر مساوی هم باشد، در این صورت قدرت همدیگر را خنثی می کنند. قرآن نیز در این باره می فرماید: «لَوْ كَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا = اگر در آنها [=زمین و آسمان] جز خدا خدایانى [دیگر] وجود داشت قطعا [زمین و آسمان] تباه مى‌‏شد» (انبیا/22). این نظام حیرت انگیزِ عالم که با میلیاردها نمونه ی منظم به طور یکنواخت و با نظمی خاص دارد به حیات خود ادامه می دهد، نشان دهنده این است که «یک» اراده او را هدایت می کند، نه اراده های مختلف. «معاد» ریشه در فطرت انسان دارد اصل اساسیِ دیگر در دین، اصلِ «معاد» است و گرایش به معاد، مانند توحید یک امرِ فطری و تضمین کننده ی سعادت انسان می باشد. چرا انسان فطرتا گرایش به معاد دارد؟ چون انسانها همه به طور طبیعی گرایش به راحتی و رفاه و لذت دارند. مثلاً اگر به ما می گفتند، لازم نیست، به مدرسه بروید و درس بخوانید. یا والدین به کودکان 7 ساله می گفتند، که هر کس دوست دارد، به مدرسه برود و هر کس دوست ندارد، نرود. به نظر شما آیا همه به مدرسه می رفتند؟ خیلی ها نمی رفتند. یا بگویند، حالا که مدرسه می روید، اگر دوست دارید، درس بخوانید و اگر دوست ندارید، درس نخوانید. باز هم خیلی ها درس نمی خواندند. بشر راحت طلب است و اگر به یک امر راحت عادت کند، برگشتن به امر سخت، برایش مشکل است. نمی تواند برگردد. مثلاً اگر قرار باشد، خودکارها جمع شود و همه با مرکب و دوات بنویسند، نوشتن سخت می شود. یا بگویند از فردا اتومبیل و اتوبوس نیست و باید پیاده بروید یا با گاری بروید، واقعاً برای انسان سخت است. اگر برق از زندگی انسان حذف شود، مشکلات فراوانی ایجاد می شود. پس اساسا انسان راحتی و رفاه را می طلبد و از آن لذت می برد. سؤالی که مطرح می شود، این است: آیا دنیا جایی است که انسان در آن به راحتی مطلق برسد؟ بشر تلاش های زیادی کرده که خودش را به راحتی برساند، اما هنوز موفق نشده و هنوز در سختی به سر می برد. پس در دنیا جایی پیدا نمی کنیم که انسان راحت باشد و سختی نداشته باشد. امام رحمه الله می فرماید: شما در طول تاریخ حتی یک نفر را هم پیدا نمی کنید که رنج هایش مساوی با لذت هایش باشد، همیشه چرخه رنج ها به لذت ها غلبه دارد. حتی این پیشرفت هایی که حاصل شده همراه با درد سر بوده و هست. مثلاً همین هواپیمایی که بشر ساخته، وقتی می‌خواهیم به مسافرت برویم و عجله هم داریم، پول کلانی هم دادیم؛ ولی یک دفعه می‌گویند: «ببخشید، پرواز تأخیر دارد». مثلاً در کامپیوتر با یک سهل انگاری می بینیم که یک ویروس پیدا می شود و همه اطلاعات را از بین برد. سراغ هر لذتی بروید، می‌بینید که خالی از دردسر نیست. بشر از یک طرف گرایش به کمال، آسایش و رفاه مطلق دارد، از طرف دیگر در این جهان آسایش و رفاه مطلق یافت نمی شود. پس نتیجه می گیریم که باید جهانی باشد که در آن جهان، بشر به راحتی مطلق و به لذت خالص برسد و این، یعنی انسان فطرتا گرایش به معاد دارد. دلیل دیگری که ثابت می کند، معاد ریشه در فطرت انسان دارد، این است که، انسان به طور طبیعی طالب «آزادی» است و از محدودیت بیزار است. اگر به او بگویند این کار را بکن، آن کار را نکن، برایش سخت است و دوست دارد، محدود نباشد. کسی با او کار نداشته باشد، هر وقت خواست، بخورد هر وقت خواست، بخواند، بشر از مانع، بیزار است. پیشرفت علم هم به همین دلیل است که بشر از محدودیت بیزار بوده و می خواسته طبیعت را به استخدام خود بگیرد. از پرواز پرنده الهام گرفته و آرزوی پرواز را همیشه در سر داشته است. ما فکر می‌کنیم، غربی‌ها و اروپایی‌ها اولین کسانی بودند که پرواز کردند؛ بلکه این، «خواجه نصیرالدین طوسی» بود که برای اولین بار در 800  سال پیش، توانست پرواز کند. وقتی مغول ها در قلعه ای او را محدود کرده بودند، بال می سازد و از آنجا پرواز می کند. گرایش انسان به علم و پیشرفت یعنی فرار از محدودیت و گرایش به آزادی؛ اختراع «فاکس» و پیشرفت ارتباطات، یعنی فرار از محدودیت؛ ساخت هواپیما یعنی فرار از محدودیت؛ ساخت اسلحه‌های پیشرفته و برق و دستگاه ذخیره برق، یعنی فرار از محدودیت. حتی اگر انسان حدی هم در قانون مدنی، وضع می کند مثل، زندان، چراغ قرمز و ...؛ برای این است که به آزادی اش لطمه‌ی نخورد. چون آزادی نسبی را دوست دارد، زیرا در دنیا نمی‌تواند به آزادی مطلق برسد. اگر در دنیا آزادی مطلق باشد، افراد آزادی های همدیگر را محدود می کنند. اگر در یک چهارراه همه دلشان بخواهد که رد شوند، امکان ندارد و تصادف می شود. پلیس راهنمایی و رانندگی و چراغ راهنما می‌گذارند، تا بشر به خواست خودش برسد. می گوید، اگر پلیس را نگذارم، ساعتها طول می‌کشد که بخواهم از اینجا رد شوم. گاهی به خاطر اینکه فطرتا آزادی خواه است، قانون را دور می زند، چون بعضی جاها قانون دست و پای او را می بندد. تنها جایی که انسان می‌تواند، مطلق تصمیم بگیرد و آزاد باشد، بهشت و قیامت است. قرآن بهشتی‌ها را توصیف می‌کند و می‌فرماید:«وَهُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خَالِدُونَ = و آنان در میان آنچه دلهایشان بخواهد جاودانند» (انبیاء/102). بهشتی ها هر چه اراده کنند، همان می شود. ابدیت طلبی و جاودان خواهی هم یک امر فطری است. بنابراین تنها جایی که انسان و اراده انسان به طور فطری ارضا می شود، بهشت است. بشر زمانی آرام می گیرد که به او بگویند تو نمی میری و جاودان هستی. بشر خود به خود به طور فطری دنبال بهشت می گردد. عشق به بهشت در نهاد همه انسانها است. فرار از جهنم به خاطر زجر و محدودیت و عذاب فطری است و همه به طور فطری از عذاب فرار می کنند. پس نتیجه می گیریم که «دین» و دو اصل اساسی دین یعنی «توحید» و «معاد» اموری فطری هستند. چون با فطرت انسان در ارتباطند پس ضامن سعادت انسان هستند. توجه به دین و علاقه ی به پرستشِ قدرتِ مافوق، هم فطری است. بشر چون در خودش ضعف می بیند، همیشه خواهان یک قدرت بالاتر و کاملتر است. بشر در درون خودش فطرتاً احساس می کند که «ممکن الوجود» است و تکیه‌گاه می‌خواهد، مستقل نیست. بشر فطرتاً عاشق پرستش است. فطرتاً دنبال معشوق است که دورش بگردد. خودش را فدای او کند. از ابتدای خلقت که بشر خلق شده عبادت هم با او بوده است. سوالی مطرح شده بود، که اگر دین فطری نیست، آیا «صنعت» توانسته جای آن را بگیرد یا خیر؟ پاسخ روشن است، ما ثابت کردیم که دین فطری است و پیشرفت علم و صنعت نتوانسته جای عبادت و پرستش و جای دین را بگیرند. شوروی سابق 70 سال با خدا و دین و پرستش مقابله کردند. بعد «گرباچف» گفت، اشتباه ما این بود که به دین و پرستش اعتقاد نداشتیم. کشورهای غربی از این که جامعه شان به خاطر نداشتن گرایشات مذهبی و دینی، رو به فساد می رود، با مشکل جدی ربرو هستند. نیاز به دین و معنویت در بشر هرگز کم نشده و هرگز پیشرفت علم و صنعت جای آن را نمی تواند پر کند. به اعترافات غربی ها در این باره توجه کنید، در کتاب «دین و روان» نوشته‌ی «ویلیام جیمز» فیلسوف آمریکایی و «انسان موجود ناشناخته» نوشته‌ی «آلکسیس کارل» مراجعه کنید.