حقیقت اسماء حسنی

حقیقت اسماء حسنی چیست؟

اسماء حسنی به معنی نام‌های نیكو است و مسلماً همه نام‌های خداوند نیكو است و به این ترتیب همه نام‌های الهی را شامل می‌شود، و چنان چه در شأن نزول آیه 110 سوره‌ی اسراء آمده این آیه زمانی نازل شد كه مشركان از پیامبر شنیدند كه می‌گوید: یا اَللهُ یا رَحمانُ! آنها به طعنه گفتند او ما را از پرستش دو معبود نهی می‌كند ولی خودش معبود دیگری را می‌خواند!... در این هنگام آیه نازل شد و پندار تعدد را رد كرد (و فرمود اینها اسماء حسنای خداوند و نام‌های نیكوی مختلفی است كه همه اشاره به ذات واحد حق می‌كند). (مرات العقول، ج2، ص30)

به این ترتیب همه‌ی اینها تعبیرات مختلفی است كه از كمالات بی‌انتهای آن ذات واحد حكایت دارد و به گفته‌ی شاعر:

عِباراتُنا شَتّی وَ حُسنُكَ واحِدٌ وَ كُلٌّ اِلی ذاكَ الجَمالِ یُشیرُ

«تعبیرات ما مختلف است ولی حسن تو یكی بیش نیست.»

«و همه به آن جمال واحد بی‌مثال اشاره می‌كنند».

از تعبیراتی كه در آیات قرآن آمده بر می‌آید كه همه نام‌های او جزء اسماء حسنی است:

وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها

دلیل آن هم روشن است، زیرا نام‌های خداوند یا از كمال ذات او خبر می‌دهد (مانند عالم و قادر) یا از عدم وجود هر گونه نقص در آن ذات بی‌مثال (مانند قدّوس) و یا حاكی از افعال اوست كه فیض وجود را از جهات مختلف منعكس می‌كند (مانند رحمان و رحیم و خالق مدبر و رازق).

تعبیر آیات فوق كه دلیل بر حصر است نشان می‌دهد كه اسماءِ حسنی مخصوص خداوند است، این به خاطر آن است كه اسماءِ او حاكی از كمالات او است، و می‌دانیم واجب الوجود عین كمال و كمال مطلق است، بنابراین كمال حقیقی از آن او است و غیر او هر چه هست ممكن الوجود است و سر تا پا نیاز و فقر!

در اینجا این سوال پیش می‌آید كه در روایات عدد معینی برای اسماءِ حسنی ذكر شده، این نشان می‌دهد كه اسماءِ حسنی توصیفی برای همه نام‌های خداوند نیست، بلكه تنها به قسمتی از این نام‌ها اشاره می‌كند.

در پاسخ این سوال می‌توان گفت: ذكر تعداد معینی از صفات و اسماءِ ممكن است به خاطر اهمیت آنها باشد، نه دلیل بر انحصار، اضافه بر این در بحث‌های آینده نیز خواهد آمد كه بسیاری از اسماءِ الهی شكل شاخه‌های اصلی را دارند، و بقیه از آنها منشعب می‌شود، مثلاً «رازق» (روزی بخش) شاخه‌ای از صفت «رب» (مالك و مدبر) می‌باشد، همچنین اوصافی مانند «محیی» (زنده كننده) و «ممیت» (میراننده) نیز همین گونه است.

بسیار بعید است كه اسماءِ حسنی دارای مفهوم خاصی در شرع (به اصطلاح حقیقه شرعیه) باشد، بلكه همان معنی لغوی (نام‌های نیكو) را بیان می‌كند كه شامل تمام نام‌ها و اوصاف خدا است.

این كه قرآن مجید می‌گوید «خدا دارای اسماءِ حسنی است او را به این نام‌ها بخوانید» در حقیقت اشاره به ترك الحاد و تحریف این اسماءِ است به گونه‌ای كه نام‌های خدا را بر بت‌ها نهند، یا اشاره به پرهیز از نام‌هایی است كه مفهوم آن با نقائص آمیخته، و ویژه مخلوقات است، یا این كه منظور اشاره به این است كه تعدد نام‌ها هیچ گونه منافاتی با وحدت ذات پاك او ندارد، چرا كه تعدد نام‌ها ناشی از اختلاف زاویه دید ما نسبت به آن كمال مطلق است، گاه از دریچه آگاهی او بر همه چیز نگاه می‌كنیم و می‌گوییم «عالم» است، و گاه از دریچه توانایی او بر هر كار و می‌گوییم «قادر» است.

به هر حال همه قرائن نشان می‌دهد كه تمام اسماء خدا اسماءِ حسنی است، هر چند بخشی از آن دارای اهمیت ویژه و خاصی است.

یک سوال: اسمای حسنای الهی از نگاه ائمه اطهار(علیهم السلام) کدامند؟

1. دسته‌ای از روایات، ائمه اطهار(علیهم السلام) را مصداق اسماء الحسنی می‌دانند:

امام صادق(علیه السلام) فرمود: «به خدا سوگند! ما اسماء الحسنى هستیم خداوند عمل کسى را قبول نمی‌کند مگر به معرفت ما».[1]

امام رضا(علیه السلام) فرمود: «هر گاه براى شما سختى و مشکلى پیش آمد از ما استعانت و یاری بجوئید و به ‌وسیله ما از خداوند رفع مشکلات خود را بخواهید. همان‌طور که خداوند متعال می‌فرماید: وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‏ فَادْعُوهُ بِها[2]».[3]

2. دسته‌ای دیگر از روایات برخی اسمای الهی را مصداق اسماء الحسنی می‌دانند؛ مانند روایت زیر:

امام صادق(علیه السلام) فرمود: «خداى تبارک و تعالى اسمى آفرید که صداى حرفى ندارد، به لفظ ادا نشود تن و کالبد ندارد، به تشبیه توصیف نشود، به رنگى آمیخته نیست، أبعاد و اضلاع ندارد، حدود و اطراف از او دور گشته، حسّ توهّم‌کننده به او دست نیابد، نهان است بی‌پرده، خدا آن‌را یک کلمه تمام قرار داد داراى چهار جزء مقارن که هیچ‌یک پیش از دیگرى نیست، سپس سه اسم آن‌را که مخلوقات به آن نیاز داشتند آشکار ساخت و یک اسم آن‌را پنهان داشت و آن همان اسم مکنون و مخزون است، و آن سه اسمى که آشکار گشت ظاهرشان «اللَّه» تبارک و تعالى است، و خداى سبحان براى هر اسمى از این اسما چهار رکن مسخّر فرمود که جمعاً دوازده رکن می‌شود، سپس در برابر هر رکنى سی اسم که به آنها منسوبند آفرید که آنها عبارتند از: «الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ الْحَکِیمُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ الْمُقْتَدِرُ الْقَادِرُ السَّلامُ الْمُۆْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْبَارِئُ الْمُنْشِئُ الْبَدِیعُ الرَّفِیعُ الْجَلِیلُ الْکَرِیمُ الرَّازِقُ الْمُحْیِی الْمُمِیتُ الْبَاعِثُ الْوَارِث»‏، می‌باشد. این نام‌ها با اسماء الحُسنى تا سیصد و شصت اسم کامل شود و فروع این سه اسم می‌باشند و آن سه ارکانند. آن یک اسم مکنون و مخزون که به سبب این اسماء سه‌گانه پنهان شده، این فرموده خدای تعالی است: «قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‏»؛[4] بگو «الله» را بخوانید یا «رحمان» را بخوانید هر کدام را که بخوانید نام‌هاى نیکو از اوست».[5]

البته هیچ منافاتی میان این دو دسته از روایات نیست؛ زیرا ائمه اطهار(علیهم السلام) نیز مصداقی از اسما و صفات الهی هستند.

گفتنی است؛ اسمای حسنای الهی توسط علما – به زبان‌های عربی و فارسی- شرح هم داده شده‌اند.[7]

پی نوشت ها:

[1]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محمد، ج ‏1، ص 143 - 144

[2]. اعراف، 180: «و براى خدا، نام‌هاى نیک است خدا را به آن (نام‌ها) بخوانید!...».

[3]. شیخ مفید، الاختصاص، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، محرمی زرندی، محمود، ص 252

[4]. اسراء، 110.

[5]. الکافی، ج ‏1، ص 112.