ابلیس؛ دشمن فرزندان آدم

شیطان موجودی از جنس آتش و از نوع جنیان است که به عنوان سردسته ی گمراه کنندگان شناخته می‌شود. وی اندکی پس از خلقت آدمی تلاش خود را برای منحرف کردن اشرف مخلوقات آغاز کرده است. در اینجا نگاهی گذرا به زندگی وی از ابتدا تا زمان مرگش خواهیم داشت.

خلقت ابلیس

شیطان مانند سایر جنیان از آتش آفریده شده است، چنانچه در قرآن کریم چنین می‌خوانیم: " و یاد کن هنگامی که به فرشتگان گفتیم آدم را سجده کنید. پس همه جز ابلیس سجده کردند که از گروه جنیان بود و از فرمان پروردگارش سرپیچید. آیا با این حال، او و نسلش را به جای من به دوستی می‌گیرید و حال آنکه آن‌ها دشمن شمایند و...(1)"

اما برخی به استناد این آیه " و چون فرشتگان را فرمودیم برای آدم سجده کنید پس به‌جز ابلیس که سر باززد و کبر ورزید و از کافران شد همه به سجده درافتادند (2)" معتقدند که شیطان از ملائکه بوده است. در پاسخ به این افراد بازهم به آیه 50 سوره کهف اشاره می‌شود که خداوند در این آیه برای شیطان فرزند قائل شده است، حال آنکه تحقق این صفت برای فرشتگان محال است. در آیات و روایات برای رد عقیده ی این گروه دلایل متنوع دیگری هم بیان شده است که ما به اقتضای شرایط از آن‌ها می‌گذریم.

میزان عبادت شیطان

شیطان به سبب زیادی عباداتش به مقام ملائکه رسیده بود. امیرمؤمنان، حضرت علی علیه السلام دراین باره فرموده‌اند:" پس از آنچه خداوند نسبت به ابلیس انجام داد عبرت گیرید، زیرا اعمال فراوان و کوشش‌های مداوم او را با تکبر از بین برد. او شش هزار سال عبادت کرد که مشخص می‌باشد از سال‌های دنیا یا آخرت است، اما با ساعتی تکبر همه را نابود کرد (3)." شش هزار سال به حساب روز و سال‌های دنیا، زمانی بسیار طولانی است اما اگر به حساب روز و سال آخرت باشد که حضرت علی علیه السلام بدان شاره داشته‌اند، با توجه به آیه 4 سوره معارج، شیطان سی میلیون سال خداوند را عبادت کرده است.

امتحان شیطان با حضرت آدم

همانطور که دیدیم، طبق آیات قرآن، پس از اتمام آفرینش آدم خداوند به ملائکه دستور داد که بر آدم سجده کنند. همه ی ملائک گوش به فرمان خداوند بوده و به آدم سجده کردند، مگر شیطان. او تکبر ورزید و از فرمان خداوند سرپیچی کرد. غرور او مانع تواضع و فروتنی در برابر خداوند بود. حضرت علی علیه السلام در این باره چنین فرموده‌اند:" شیطان بر آدم به جهت خلقت او از خاک، فخر فروخت و با تکبر به اصل خود که از آتش است، دچار تعصب و غرور شد. پس شیطان دشمن خدا و پیشوای متعصب‌ها و سرسلسله ی متکبران است که اساس عصبیت را بنا نهاد و بر لباس کبریایی و عظمت با خداوند در افتاد. لباس بزرگی را برتن پوشید و پوشش تواضع و فروتنی را از تن به در آورد (4)."

شیطان خود را برتر از انسان می‌دانست. " (خداوند به او) فرمود: «در آن هنگام که به تو فرمان دادم، چه چیز تو را مانع شد که سجده کنی؟» گفت: «من از او بهترم; مرا از آتش آفریده‌ای و او را از گل!» (5)" به عقیده ی وی خاک از آتش و انسان از شیطان پست تر است. بنابراین عقیده شیطان در مقابل فرمان خداوند ایستادگی کرد.

نتیجه ی این غرور و خود بزرگ بینی، رانده شدن از درگاه حضرت حق بود. "گفت: «از آن (مقام و مرتبه‌ات) فرود آی! تو حق نداری در آن (مقام و مرتبه) تکبر کنی! بیرون رو، که تو از افراد پست و کوچکی!(6)" ابلیس از این زمان کینه ی انسان را به دل گرفت و به حضرت باری تعالی عرض کرد: " گفت: پروردگارا! مرا تا روزی که انسان‌ها برانگیخته می‌شوند مهلت ده! فرمود: «تو از مهلت داده‌شدگانی ولی تا روز و زمان معین!(7)"

معرفت ابلیس به خداوند

پس از اینکه ابلیس از درگاه خداوند رانده شد و از خداوند مهلت گرفت عرض کرد:" گفت: به عزتت سوگند، همه آنان را گمراه خواهم کرد، مگر بندگان خالص تو، از میان آن‌ها! (8)"

این سوگند نشان دهنده ی این است که شیطان پس از سال‌ها عبادت در درگاه خداوند، به صفات حضرت حق مانند عزت و جلال آگاهی دارد. شواهد و قرائن نشان می‌دهند که وی از آن زمان تاکنون به عهد خود وفادار بوده و برای گمراه کردن بندگان از هیچ تلاشی دریغ نکرده است.

آزمایش آدم توسط شیطان

آغاز زندگی آدم و حوا در بهشت برزخی با رانده شدن ابلیس از درگاه خداوند همزمان بود. زندگی آن دو در بهشت چنین توصیف شده است:" (اما تو در بهشت راحت هستی! و مزیتش) برای تو این است که در آن گرسنه و برهنه نخواهی شد; و در آن تشنه نمی‌شوی، و حرارت آفتاب آزارت نمی‌دهد! (9)." ایشان اجازه ی بهره مندی از همه ی نعمت‌های بهشتی را داشتند جز یک مورد؛" و گفتیم: ای آدم! تو با همسرت در بهشت سکونت کن; و از (نعمتهای) آن، از هر جا می‌خواهید، گوارا بخورید (اما) نزدیک این درخت نشوید; که از ستمگران خواهید شد. (10)" که این امر راه را برای شیطان باز کرد. وی با استفاده از این دستور خداوند مقدمات گمراه کردن آدم و حوا را فراهم کرد و خود را به شکل فردی دلسوز و فداکار نشان داد و به آدم گفت: " ولی شیطان او را وسوسه کرد و گفت: ای آدم! آیا می‌خواهی تو را به درخت زندگی جاوید، و ملکی بی‌زوال راهنمایی کنم؟(11)" " سپس شیطان آن دو را وسوسه کرد، تا آنچه را از اندامشان پنهان بود، آشکار سازد; و گفت: پروردگارتان شما را از این درخت نهی نکرده مگر به خاطر اینکه (اگر از آن بخورید،) فرشته خواهید شد، یا جاودانه (در بهشت) خواهید ماند. (12)"

سرانجام شیطان آن دو را فریفت و باعث رانده شدن آن‌ها از بهشت شد همان‌طور که آدم را باعث رانده شدنش می‌دانست.

نکته ی مهم دراین اتفاق برای آدمیان این است که اولین خصلتی که باعث رانده شدن از درگاه خداوند می‌شود، غرور و تکبر و حسد ورزیدن بود. همچنین نخستین کاری که شیطان برای گمراه کردن انسان انجام داد، ظاهرسازی و دروغ بود.

حربه های شیطان در طول تاریخ

در آیات قرآن و احادیثی که به دست ما رسیده، حربه‌های شیطان برای گمراه کردن انسان بیان شده‌اند، که به طور خلاصه از آن‌ها با عنوان رذایل اخلاقی یاد می‌شود و شامل تمامی مواردی است که از آن‌ها با تعبیر حرام در اخلاق، فقه و... یاد شده است.

امام صادق علیه السلام در روایتی، به دوستان‌خود هشدار می‌دهد و آن‌ها را از خطر دام‌های شیطان آگاه می‌سازد:

ای عبدالله! ابلیس دام‌هایش را در دنیای فریبنده‌فقط به قصد شکار دوستان ما پهن کرده است. امام صادق علیه السلام به عبدالله بن جندب هشدار می‌دهد که مواظب‌شکارگاه‌ها و دام‌های شیطان باشد: ای پسر جندب! شیطان مکان‌هایی برای شکار دارد. مواظب دام‌ها و شکارگاه‌های او باشید! اما ابزار شکار او است، ایجادمانع در نیکی به برادران و دام‌های شیطان خفتن از انجام نمازهای‌واجب است (13).

موفقیت شیطان در آخرالزمان

با کمی دقت در اطراف می‌توان دید، شیطان در آخرالزمان موفقیت‌های بیشتری در گمراه کردن بندگان خداوند به دست آورده است. به عنوان مثال قرن‌های قبل، در روایات، از این موفقیت پیش گویی شده بود که در روایات متعدد بیان کننده ی بحران‌های اخلاقی و اجتماعی در آخرالزمان، گویای این مطلب هستند. پرداختن به تمام این رذایل در بحران‌ها از عهده ی این مطلب خارج است و تنها به ذکر یک روایت در این رابطه اکتفا می‌کنیم. در روایتی که ابن عباس نقل کرده، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در حجة الوداع، برخی از نشانه‌های آخرالزمان را برای اصحاب چنین بیان کردند:" ... ضایع و تباه کردن نمازها، تبعیت از شهوت‌ها، متمایل شدن به هواهای نفسانی، تکریم و بزرگداشت ثروتمندان و مال پرستان، فروریختن دین به قیمت دنیا، اعتماد کردن مردم به خیانت‌کاران، ختم هرچیزی به دروغ، شخص به والدینش ستم و در عین حال به دوستش خدمت و نیکی می‌کند و آنجاست که که ستاره ی گناهکاری طلوع می‌کند، چیزی جز شکایت کردن از خدا دیده نخواهد شد، قلب‌های مردم کاملاً با ترس و حقه بازی عجین گشته...(14)"

تلاش‌های شیطان پس از ظهور حضرت مهدی

پس از ظهور حضرت مهدی علیه السلام، تلاش‌های شیطان برای وفای به عهد همچنان ادامه دارد. در آستانه ی ظهور شیطان کاری انجام می‌دهد که در سرنوشت مردم بسیار تأثیرگذار است. این ماجرا از زبان امام باقر علیه السلام چنین نقل شده است: "...صدا، صدای جبرئیل روح الامین است و صدا در شب جمعه بیست و سوم ماه رمضان خواهد بود. درباره ی آن شک نکنید و گوش فرا دهید و اطاعت کنید. در انتهای روز صدای ابلیس ملعون [شنیده می‌شود] که ندا می‌دهد آگاه باشید که فلانی مظلومانه کشته شد تا مردم را به شک بیندازد و آن‌ها را مبتلا به فتنه کند..."

سپس حضرت ادامه می‌دهند:"...صدایی از آسمان که صدای جبرئیل است و به نام صاحب این امر و پدرش و صدایی که از زمین شنیده می‌شود و آن صدای ابلیس است که به نام فلانی ندا می‌دهد که مظلومانه کشته شد ولی با آنان به دنبال فتنه است...(15)."

به عبارت دیگر او بلافاصله پس از صیحه ی آسمانی حضرت جبرئیل برای جلوگیری از همراهی مردم با امام عصر بانگ برمی آورد و برخی از مردم را فریب می‌دهد.

پایان زندگی شیطان

به تصریح روایات، پایان یافتن زندگی شیطان در دستان حضرت صاحب الامر علیه السلام است. حضرت مهدی در پی گسترش عدل و داد در زمین هستند و برای رسیدن به این هدف پاک و مقدس کارهای مختلفی انجام می‌دهند که از جمله ی آن‌ها جنگیدن با موانع تحقق عدالت جهانی است. از جمله ی جنگ‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: جنگ با سفیانی، سپس با یهودیان. سرکوب دجال و نابود کرده یأجوج و مأجوج، در آخر جنگ با ابلیس آغاز می‌شود که نتیجه ی آن هلاکت شیطان است (16). اسحاق بن یعقوب می‌گوید:" از امام صادق پرسیدم: اینکه خداوند به شیطان فرمود منتظر وقت معلوم باشد، این وقت معلوم کی خواهد بود؟ حضرت فرمودند: روز قیام قائم ماست. وقتی خداوند او را برانگیخته می‌کند و آماده ی قیام است در مسجد کوفه است. در آن وقت شیطان در حالی که با زانوهای خود راه می‌رود به آنجا می‌آید و می‌گوید:"ای وای از خطر امروز!" قائم پیشانی شیطان را گرفته و گردنش را می زند. آن موقع روز وقت معلوم است که مدت او به آخر می‌رسد(17)."

شیطان در این نبرد از تمام یاران جنی و انسی خود بهره می‌برد اما همان‌طور که دیدیم او در این جنگ، شکست بزرگی را پذیرا می‌شود و به دستان مبارک حضرت صاحب الزمان علیه السلام نابود می‌شود.

شیطان در قیامت

پس از برپایی قیامت و صحرای محشر، شیطان هم مانند دیگر مردم که محشور می‌شوند، محشور می‌شود. وی مردم فریب خورده و پیروان خویش را ملامت می‌کند. "و شیطان، هنگامی که کار تمام می‌شود، می‌گوید: «خداوند به شما وعده حق داد; و من به شما وعده (باطل) دادم، و تخلف کردم! من بر شما تسلطی نداشتم، جز اینکه دعوتتان کردم و شما دعوت مرا پذیرفتید! بنابر این، مرا سرزنش نکنید; خود را سرزنش کنید! نه من فریادرس شما هستم، و نه شما فریادرس من! من نسبت به شرک شما درباره خود، که از قبل داشتید، (و اطاعت مرا همردیف اطاعت خدا قرار دادید) بیزار و کافرم!» مسلماً ستمکاران عذاب دردناکی دارند! (18)."

پی نوشت:

1.سوره کهف(18)، آیه50؛

2.سوره بقره(2)،آیه 34؛

3.نهج البلاغه ترجمه محمد دشتی،خ192؛

4.همان؛

5.سوره اعراف(7)، آیه12؛

6.همان، آیه13؛

7.سوره ص(38)،آیه81ـ79؛

8.همان، آیه82و83؛

9.سوره طه(20)،آیه118و119؛

10.سوره بقره(2)،آیه35؛

11.سوره طه(20)،آیه120؛

12.سوره اعراف(7)،آیه20؛

13.بحارالانوار،ج78،ص279؛

14.بشارة الاسلام، ص25ـ منتخل الاثر،ص432به نقل از شش ماه پایانی،ص29، لازم به ذکر است این روایت بسیار مفصل بوده و برای مطالعه لازم است علاقه مندان به منابع یاد شده مراجعه نمایند؛

15.النعمانی، الغیبة، ص17ـ بحارالانوار، ج2، ص231؛

16.برای دست یابی به اطلاعات بیشتر مطالعه مقاله از ظهور تا قیامت، ماهنامه موعود، شماره97 پیشنهاد می شود؛

17.بحارالانوار، ج2، ص231؛

18.سوره ابراهیم(14)،آیه 22.