یکی از عوامل نیل به سعادت، داشتن «عواطف رقیق» است

مرحوم مطهرى(‏قدس سره) نظریه ارسطو را رد کردند و فرمودند، غیر از آن عوامل که ارسطو برای خوشبختی انسان بر می شمارد، ایمان‏، تربیت، هنر، صنعت و «عواطف رقیق» نیز، از عوامل خوشبختی به حساب می آیند.

موضوع عواطف رقیق، بسیار پراهمیت است. «عاطفه رقیق» یعنى انسان مهربان و با عاطفه باشد و از داشتن هرگونه سختى و خشونت در روح دوری کند. انسان باید ارزیابی کند که اگر صحنه ی دلخراشی می بیند، احساساتش جریحه دار می شود یا نه؟ آیا نسبت به پدر و مادر و فرزند عاطفه دارد یا نه؟ و...

«عاطفه داشتن» با سلامت روانی انسان و از همه مهمتر با «ایمان» انسان رابطه مستقیم دارد. در اسلام قانون کلی برای داشتن «عاطفه» این است که هر مقدار ایمان و تقوای انسان زیاد می شود، عاطفه او نیز افزایش می یابد و انسان مهربان تر می شود. قلبش نسبت به اطرافیانش رقیق تر می شود.   

على (‏علیه السلام) كه در جنگ ها معروف به «حیدر كرار» بود، یعنى آن قدر با صلابت می جنگید، كه به او «كرار» مى‏ گفتند. «كرار» یعنی «به تکرار حمله کننده». على (‏علیه السلام) هنگام شمشیر زدن در یك حركت دست كه شمشیر را بالا می برد و پایین می آورد، دو نفر را می زد. یعنى وقتى شمشیر بالا می رفت، نفر اول را مى‏ زد در موقع برگشت نفر بعدى را. چون ذوالفقار شمشیری است كه دو طرفش تیز بود. نه این که شمشیر دو شاخه باشد. حضرت با صلابت، كفار، منافقین و دشمنان اسلام را از بین می بردند. کسی که على (‏علیه السلام) را در جنگ مى‏ دید، فكر مى‏ کرد او انسان خشنی است. متأسفانه تصاویر بدى هم از على (‏علیه السلام) ارایه داده اند، مثل تصاویری از حضرت با شمشیر در دست و یک شیر در جلویش. درست است که حضرت شمشیر برنده اسلام و معروف به «اسداللَّه الغالب» هستند؛ اما بی عاطفه و خشن و خشمگین نبودند.

در جنگ نهروان، وقتى سربازهایش مى ‏ترسند جلو بروند؛ حضرت به تنهایى به ۴ هزار نفر حمله مى ‏كند. درست است که در این جنگ ۱۲ هزار نفر از خوارج آماده جنگ شده بودند، اما بعداز آن که علی (علیه السلام) با آنان گفتگو کرد، فقط ۴ هزار نفر از آنان باقی ماندند.

اما همین علی (علیه السلام) که یک تنه ۴ هزار نفر را از دم شمشیر می گذراند، وقتى در كوچه بچه یتیم را مى ‏بیند، پاهایش شروع به لرزیدن مى ‏كند. برای بچه هایِ یتیم نان تهیه می کند. شخصیت على‏(علیه السلام) این گونه است. شخصیت افراد را باید از كلامشان شناخت. سخن على (‏علیه السلام) نشان دهنده ی دریایى از معارف و حكمت‏ها در روح حضرت است. در جنگ خندق این چهره جنگجو که سن کمی هم داشت، عمرو بن عبدود را از بین برد. هیچ كس جز او نتوانست، خیبر را فتح كند.

اشتباه بزرگى كه خیلى ‏ها مى ‏كنند این است كه چهره مردانه، رزمنده و جنگجو را چهره خشن معرفى مى‏ كنند. یا با یک تعریف اشتباه بعضی ها می گویند، رزمنده و جنگجو نباید مهربان باشد. اسلام مى‏ خواهد شما حد تعادل را نگه دارید. مى ‏گوید تا مى‏ توانید نسبت به یکدیگر عاطفه داشته باشید. اما هنرتان این باشد كه در اوج عاطفه، معشوق اصلى را فراموش نکنید. بیشتر اوقات، مسئله خشونت با مردانگى و مسایل عاطفى اشتباه گرفته می شود. 

اوج این عاطفه را رزمندگان ما به نمایش گذاشتند. از شب عاشورا که بگذریم، نظیر این ظرافتی را که رزمنده های ما ایجاد کردند  در تاریخ نمی بینیم. صورت جبهه را که نگاه می کردید همه خمپاره و بمب و آتش بود. اما رزمندگان اسلام باطن آن را با روح شان آنقدر صیقل داده بودند که هر کس آنجا می رفت تحت تأثیر لطافت های آن قرار می گرفت.  

در جبهه نسبت به یکدیگر مهربان بودند. یادم نمى‏ رود یكى از فرمانده ‏ها سرش تركش خورده بود و چشمش هم مشكل داشت و بسته بود. ما داشتیم حمله مى‏ كردیم؛ جایی به کانالی رسیدیم؛ چون ما در كانال بودیم و مى‏ خواستیم بالا بیاییم، قدری طول مى‏ كشید تا رد شویم؛ در دست بچه‏ ها هم سلاح و مهمات بود که بالا آمدن را برایشان دشوار می کرد. این فرمانده دوید جلوى بچه ‏ها، مسئول هم بود، دولا شد بچه ‏ها روى كمر او پا مى‏ گذاشتند و بالا مى ‏پریدند تا سرعت پیدا كنند و حمله رزمنده ‏ها معطل نشود.

وقتى مى‏ خواستند حمله كنند «أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّار= بركافران سختگیر» بودند؛ اما در بین خودشان «رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ = با همدیگر مهربانند» بودند.

صبح که بلند مى‏ شدى، مى‏ دیدى كه تمام پوتین‏ ها واكس خورده، لباس ها شسته شده، هیچ کس متوجه نمی شد که چه کسی این کارها را کرده. با لذت قربان و صدقه همدیگر مى‏ رفتند؛ خادم همدیگر بودند؛ و مى‏ دانستند كه «سیدالقوم خادمهم = آقاى هر گروهى، خدمتگزار آن گروه» است.

محل درست ابراز عواطف کجاست؟

درست است که داشتن عاطفه و ابراز آن، یکی از راه های رسیدن به سعادت است. اما اهمیت ابرازِ بجایِ عواطف نیز به اندازه ی خودِ آن خالی از لطف نیست.

این درست نیست که بگوییم، مردانگى، شجاعت، صلابت و رزمندگى با عاطفه سازگار نیست، این دو تا قابل جمع هستند. آنچه كه به ما دستور داده ‏اند، این است که هیچ گاه در ابراز عواطف، خدا را ندید نگیریم. مهربان باشیم، دل‏سوز باشیم، اما به خاطر مهربانى و دلسوزى خدا را معصیت نكنیم. این لغزشگاه و جهنم خیلی بدی است.

باید عواطف را در جای درست ابراز کرد. جایی که با خدا منافات نداشته باشد.

قرآن می فرماید، خداوند شما را از نیکی کردن به کفار(کفاری که به جنگ شما نیامده اند) منع نکرده است. خداوند محسنین را دوست دارد. مثلاَ چه اشکالی دارد به یک مسیحی یا یک هموطن مسیحی یا یهودی، ارمنی و زرتشتی محبت کنیم و کمکش کنیم. خشن نباشیم، حاضر نباشیم بدبختى و ناراحتی دیگران را ببینیم. حداقل عاطفه این است كه برای مشکلات و مصائب دیگران قلباً ناراحت شویم. اگر كسى قلباً نسبت به وضعیت همه مسلمان ها در سراسر جهان، نسبت به وضعیت گرسنگان جهان و ... ناراحت نشود و بگوید: «به من ربطى ندارد، من كمك نمی كنم». قرآن مى ‏فرماید: چنین فردی مسلمان نیست.

داشتن عواطف رقیق در خانواده تأمین کننده ی سعادت اعضای آن است

بی عاطفگی در خانواده مانع رسیدن افراد به سعادت می شود. بعضی ها فکر می کنند داشتن عاطفه رقیق خلاف مردانگی است.

این خلاف مردانگى نیست كه انسان در تولد همسرش به او هدیه بدهد؛ به فرزندش هدیه بدهد؛ نسبت به آنها عشق بورزد. در روایت داریم مردى که در خانه به همسرش كمك می كند، ثواب زیادی می برد و درجاتى نصیب او می شود. خداوند بین زن و شوهر مودت و رحمت برقرار می کند. «مودت» یعنی دوست داشتنى كه در عمل ظاهر مى‏ شود.

بعضی افراد در مورد کودک خیلی خشن رفتار می کنند، مثل تنبیه، كتك، فحاشى، سخت‏گیرى‏ هاى بى ‏جا. پیامبر به ما سفارش می کنند که اهل رحم و عاطفه نسبت به کوچکترها باشیم. وقتی زن و شوهر به همدیگر از روی محبت و عشق ورزی نگاه می کنند، برایشان ثواب می نویسند. پدر و فرزند وقتی نگاه مهربانانه داشته باشند، برایشان ثواب نوشته می شود. اکثر اوقات ما از ابراز عاطفه به نزدیکان مان دریغ می کنیم؛ از خندیدن و خنداندن شان دریغ می کنیم و این به خاطر آلودگی روح است.

آوردن لقمه حرام در خانواده یکی از مصادیق بی عاطفه بودن است. پدری که لقمه حرام به خانه می آورد، نهایت بی عاطفگی و ظلم و خشونت را در حق همسر و فرزندان خود اعمال می کند. فرزند الان کوچک است و شما تمام وجود او را با لقمه حرام، یعنی با آتش رشد می دهید. نتیجه این می شود که او در آینده كارهاى خلاف انجام مى ‏دهد و مى ‏افتد در جهنم. آیا این عاطفه است؟ این اوج بى ‏عاطفگى و خشونت است. اگر خانواده مان را دوست داریم، آتش به خوردشان ندهیم. بین عاطفه و ایمان رابطه مستقیم هست. هر مقدار ایمان انسان زیادتر مى‏ شود، عاطفه ‏اش هم قوى‏ تر مى‏ شود. براى همین در تعریف مؤمن مى‏ گویند: «مؤمن مثل عسل شیرین است».

«سلامت روانی» و «واقع بینی» از دیگر عوامل نیل به سعادت است

«سلامت روانى» از عوامل خوشبختى است. انسان باید روح سالم و متعادل داشته باشد،؛ اهل افراط و تفریط نباشد؛ در این صورت سعادتمند است. یكى از عوامل مهم در «سلامت روانى»، «واقع بینى» است. انسان باید جامعه را بشناسد، زمان را بشناسد و عمل كند.

بعضى‏ ها با كوچكترین حادثه دلشان مى‏ گیرد و مى ‏شكند؛ گریه مى ‏كنند؛ اعصابشان به هم می ریزد؛ بر سر اطرافیان پدر و مادر یا همسر و فرزندان یا خواهر و برادر داد مى ‏زنند. وقتی بیرون از منزل مى‏ آیند، یك جور مشكل دارند؛ با دوستانشان طور دیگری مشكل دارند؛ تعادل ندارند. بنابراین، انسان باید بتواند تعادل خود را در هر شرایط و هر جا حفظ كند.

«اراده نیرومند» عامل مهمی در داشتن تعادل و سلامت روانی است. اراده نیرومند یعنی اینکه انسان سست اراده و تنبل و کسل نباشد؛ زود از کوره در نرود؛ زود از میدان در نرود؛ اهل شک و تردید نباشد. بعضى‏ ها یك كارى را شروع مى‏ كنند، دو ماه بعد رها کرده و به کار دیگری دست می زنند، در آن کار هم دوام نیاورده و دوباره سر کار دیگری می روند و بعد از مدتی آن را نیز رها می کنند، زیرا اراده ندارند. همین طور عمرشان را تلف مى ‏كنند. آخر کار هم بیکار و بدون شغل می مانند.  

اراده قوى در خود سازى، اراده قوى در مطالعه و علم، اراده قوى در درس خواندن و ... انسان را به سعادت می رساند. بعضی ها زود به شك مى‏ افتند؛ با كوچكترین حرفى زود از میدان در می روند،‏ اهل تردید و تردد هستند.

همه اینها عوامل سعادت روحى هستند كه شهید مطهرى به عواملى كه ارسطو معرفى كرده است، اضافه مى‏ كند.