تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام

تفسیر منسوب به امام حسن عسكرى علیه السلام1 از منابع مشهور شیعه به شمار می آید و از گذشته مورد توجه فقها، محدثین و بالاخص مفسرین بوده است. در بسیاری از منابع مهم شیعی، می توان استناد به روایات این تفسیر را به وضوح مشاهده کرد. این اثر تفسیرى – حدیثی، بر اساس سخنان امام حسن عسكرى علیه السلام [232 - 260 ق] است که آن حضرت در طی مدت هفت سال بر نویسندگان تفسیر [ابوالحسن على بن محمد بن سیّار و ابو یعقوب یوسف بن محمد بن زیاد] املا فرموده است.

جریان پیدایش تفسیر
شیخ صدوق رحمه الله، نقل می کند: «یوسف بن محمّد» و «علی بن محمد بن سیّار» همراه پدران خود، از سلطة داعی الحق، حسن بن زید علوی - امام زیدیّه در طبرستان - گریختند و به سامرّا نزد امام حسن عسكری علیه السلام پناهنده شدند. حضرت این تفسیر را بر آنها املا فرمود، آن دو می گویند: پدران ما شیعة امامی بودند و در شهر استرآباد [گرگان] زیدیها غالب بوده و ما تحت حاكمیّت امام زیدیّه بودیم. او به اندك بهانه ای شیعیان را به قتل می رساند، از اینرو پدران ما، شهر را به مقصد سامرّا ترك كردند.
آنها می گویند: ما آنجا در یكی از كاروانسراها اقامت كردیم و سپس خدمت امام حسن عسكری علیه السلام رسیدیم؛ هنگامی که حضرت ما را دید، فرمود: «مَرْحَباً بِالْآوِینَ إِلَیْنَا، الْمُلْتَجِئِینَ إِلَى كَنَفِنَا، قَدْ تَقَبَّلَ اللَّهُ تَعَالَى سَعْیَكُمَا، وَ آمَنَ رَوْعَكُمَا وَ كَفَاكُمَا أَعْدَاءَكُمَا، فَانْصَرِفَا آمِنِینَ عَلَى أَنْفُسِكُمَا وَ أَمْوَالِكُمَا؛ خوش آمدید ای كسانی كه به ما پناهنده شدید! خداوند سعی شما را بپذیرد و در امان خویش قرارتان دهد و شما را از شرّ دشمنان حفظ كند، پس به شهر خود در كمال امنیت جان و مالتان، باز گردید.»
ما با اینكه در صدق گفتار امام علیه السلام تردیدی نداشتیم؛ اما از سخن حضرت شگفت زده شدیم و عرض کردیم: ای امام! چه دستوری می فرمایید؟ چگونه به شهری كه از آن گریختیم و هم اكنون تحت تعقیب هستیم، بازگردیم؟ امام علیه السلام به پدران ما فرمود: «خَلِّفَا عَلَیَّ وَلَدَیْكُمَا هَذَیْنِ- لِأُفِیدَهُمَا الْعِلْمَ الَّذِی یُشَرِّفُهُمَا اللَّهُ تَعَالَى بِهِ، ثُمَّ لَا تَحْفَلَا بِالسُّعَاةِ، وَ لَا بِوَعِیدِ الْمَسْعِیِّ إِلَیْهِ، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقْصِمُ السُّعَاةَ وَ یُلْجِئُهُمْ إِلَى شَفَاعَتِكُمْ فِیهِمْ عِنْدَ مَنْ قَدْ هَرَبْتُمْ مِنْهُ؛ دو فرزند خود را نزد من بگذارید تا به آنها علمی بیاموزم كه خداوند عزّوجلّ به سبب آن، شرافت و بزرگواری به آنان بخشد. شما نیز هرگز دشمنان را نخواهید دید و آنان كاری از پیش نخواهند برد. خداوند عزّوجلّ آنان را در هم می شکند و محتاج شفاعت شما در جلوی [چشمان] کسی که از او فرا می کردید، قرار می دهد.»
«یوسف بن محمد» و «علی بن سیّار» می گویند: پدران ما طبق فرمایش امام عسکری علیه السلام ما را نزد ایشان گذاشتند و همراه خانواده به شهر و دیار خود بازگشتند. ما در مدّت اقامت خود در سامرّا، پیوسته خدمت امام علیه السلام مشرّف می شدیم و حضرت همانند پدر با ما برخورد می كرد. در یكی از روزها به ما فرمود: «إِذَا أَتَاكُمَا خَبَرُ كِفَایَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَبَوَیْكُمَا وَ إِخْزَائِهِ أَعْدَاءَهُمَا وَ صِدْقِ وَعْدِی إِیَّاهُمَا، جَعَلْتُ مِنْ شُكْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ أُفِیدَكُمَا تَفْسِیرَ الْقُرْآنِ مُشْتَمِلًا عَلَى بَعْضِ أَخْبَارِ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَیُعَظِّمُ اللَّهُ تَعَالَى بِذَلِكَ شَأْنَكُمَا؛2 هرگاه خبر سلامتی پدران شما و رسوایی دشمنان آنان و صدق گفتار من به شما رسید، به شكرانة این خبر می خواهم به شما «تفسیر قرآن» بگویم؛ تفسیری كه مشتمل بر اخبار آل محمّد صلی الله علیه و آله باشد تا بدین وسیله خداوند نشان و مقام شما را والا گرداند.»
ما از فرمایش حضرت خوشحال شدیم و عرض کردیم: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله! بنابراین، ما تمام علوم و معانی قرآن را فراخواهیم گرفت؟ امام علیه السلام فرمود: «تمام علوم را نه»، پس نخستین مطلبی كه به ما املا فرمود، روایاتی در «فضل قرآن و اهل آن» بود، سپس تفسیر برخی از آیات را به ما املا فرمود و ما در مدّت اقامت خود در خدمت حضرت [كه هفت سال طول كشید] هر روز مقداری از تفسیر را می نوشتیم.3

شیوة تفسیر عسکری
این اثر که به صورت تفسیرترتیبی آیات است، پس از 5 مقدمه، كل سورة حمد و بقره تا آیه 282 تفسیر شده است. نگارندة این تفسیر ابتدا آیه و سپس کلام امام علیه السلام را آورده است و در ذیل آیات، معنای لغات، شأن نزول آیه و نیز مطالبی را پیرامون موضوع آیه و در موارد بسیاری روایاتی از سایر معصومین علیهم السلام دربارة آیه شریفه بیان می کند. همچنین در ضمن تفسیر این آیات، برخی آیات دیگر را نیز به عنوان شاهد ذکر می کند و گاه به تفسیر آنها نیز می پردازد.
این آیات مورد اشاره بالغ بر یکصد و پنجاه آیه از سایر سوره های قرآن می باشد. تمامی تفاسیر این کتاب به امام عسکری علیه السلام منسوب بوده، در آن روایاتی از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و ائمة هدی علیهم السلام و حتی حضرت زهرا علیه السلام نقل شده است.4
عنوان مقدمه ها چنین است:
1. بحثى در علت تألیف كتاب ؛
2. فضل قرآن ؛
3. فضل العالم بتأویل القرآن و العالم برحمته ؛
4. آداب قرائت قرآن؛
5. سد الأبواب عن المسجد دون باب علی علیه السلام.
در این کتاب، دربارة سیره نبوى صلی الله علیه و آله، به خصوص مناسبات پیامبر و یهودیان، بحثهاى متعددى مطرح شده و مجموعاً، در این تفسیر 379 حدیث آمده است. بیشتر روایات، طولانى و مفصّل است، به طورى كه گاه یك روایت چندین صفحه را در بر مى گیرد. همچنین در این تفسیر برخى آیات تأویل شده و بیشتر تأویلها دربارة معجزات پیامبر و امامان علیهم السلام است. در این اثر بیشتر از اسباب نزول آیات، به مصادیق آیات اشاره شده است.

سند تفسیر عسکری
این کتاب با سندهای مختلفی از شیخ صدوق رحمه الله نقل شده است و او از استادش «محمد بن قاسم استر آبادی» و او از دو راوی پیش گفته، از محضر امام عسکری علیه السلام روایت کرده است. «سلسله سند روایت كتاب نشان مى دهد كه نقل این تفسیر در میان محدّثان و فقهاى قم در قرن چهارم و پنجم متداول بوده است.»5
 

جایگاه تفسیر عسکری میان علما

اگرچه این تفسیر در میان بعضی از علمای شیعه مانند: ابن غضائری، علاّمه حلّی [م 726 ق]، سیّد مصطفی تفرشی [م 11 ق]، محقّق داماد، محمد بن علی استرآبادی [م 1028 ق]، محمد بن علی اردبیلی [متوفای بعد از 1100 ق]، قهپایی [م 11 ق]، محقّق شوشتری [م 1415 ق]، آیت الله خویی [م 1413 ق]، محمد جواد بلاغی، میرزا ابوالحسن شعرانی و علامه طباطبایی، مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است؛ امّا علاوه بر تأیید و اعتماد بسیاری از شخصیتهای عالم تشیع، این تفسیر در حفظ ارزشهای علمی و تراث معنوی و فرهنگی شیعه، گنجینه ای ارزشمند محسوب شده و در گسترش معارف قرآن و اهل بیت علیهم السلام نقش ارزنده ای داشته است و مطالب مهم تفسیری، اخلاقی و تربیتی را در طول قرنها به نسلهای بعدی منتقل کرده، گرچه اشکالاتی نیز بر آن وارد است.6
با این حال تفسیر عسکری مورد اعتماد بزرگان عالم تفسیر، حدیث، فقه و اندیشه، همچون: رئیس المحدّثین شیخ صدوق [م 381 ق] در «علل الشرائع»، «من لایحضره الفقیه»، «التوحید» و «الامالی»، قطب راوندی [م 573 ق] در «الخرائج و الجرائح»، ابومنصور طبرسی [م 588 ق] در «الاحتجاج»، ابن شهرآشوب [م 588 ق] در «المناقب»، علی بن یونس عاملی [م 877 ق] در «صراط المستقیم»، محقق كركى [م 940 ق] در «اجازات»، شهید ثانى [م 965 ق] در «منیة المرید» و «اجازات»، مجلسی اوّل [م 1070 ق] در «روضۀ المتقین» و مجلسی دوم [م 1111 ق] در «بحارالانوار»، شیخ حرّ عاملی [م 1104 ق] در «وسائل الشیعه»، فیض كاشانی [م 1091 ق] در «تفسیر الصافی»، علامه سید هاشم بحرانی [م 1107 ق] در «البرهان فی تفسیر القرآن»7 و «حلیة الابرار»، محقق بحرانی [م 1186 ق] در «الحدائق الناضرة»، حویزی [م 1112 ق]، حسن بن سلیمان حلّی (شاگرد شهید اوّل و از علمای قرن نهم)، سید نعمت الله جزایری [م 1112 ق]، محمد جعفر خوانساری، صاحب «اكلیل الرّجال»، شیخ سلیمان بحرانی [م 1121 ق] صاحب «الفوائد النّجفیّة»، ابو علی حائری [م 1216 ق]، وحید بهبهانی [م 1206 ق]، شیخ ابوالحسن شریف، صاحب تفسیر «مرآة الانوار»، شیخ محمد طه، صاحب «اتقان المقال»، سید عبدالله شُبَّر [م 1242 ق]، سیّد حسین بروجردی [م 1267 ق] صاحب «نخبة المقال»، حجت الاسلام تبریزی، صاحب «صحیفة الابرار»، شیخ عبدالله بحرانی، صاحب «عوالم»، شیخ مرتضی انصاری [م 1281 ق] در «کتاب الطهارة»، شیخ عبدالله مامقانی [م 1315 ق]، آقا رضا همدانی [م 1322 ق] در «مصباح الفقیه»، آیت الله بروجردی [م 1380 ق] در «جامع الاحادیث الشیعة»، علی بن حسن زواری (استاد صاحب «منهج المقال»)، محدّث نوری [م 1320 ق] در «مستدرک الوسائل»، آقابزرگ تهرانی [م 1389 ق] در «الذریعة»، امام خمینی رحمه الله [م 1410 ق] در «مکاسب محرمه»، و بالاخره استاد شهید مطهری در «آشنایی با قرآن» قرار گرفته است.

تفسیر عسکری از منظر اهل نظر
سخن برخی از بزرگان در تأیید این تفسیر:
1. علامه ملا محمد باقر مجلسی رحمه الله: «تفسیر امام عسكری علیه السلام از كتابهای معروف بوده، شیخ صدوق بر آن اعتماد و از آن حدیث نقل كرده است. هر چند بعضی از محدّثان، این كتاب را مورد نقد قرار داده اند؛ امّا شیخ صدوق آشنای به حدیث بوده و از نظر زمان به این كتاب نزدیك تر از محدّثان منتقد بوده است. علاوه بر اینكه بسیاری از علمای ما بدون هیچ طعن و نقدی به كتاب، از آن روایت نقل كرده اند.»8
2. محدّث عالی مقام، میرزا حسین نوری رحمه الله: «دیدگاه محقّقان، پیرامون تفسیر امام حسن عسكری علیه السلام از جمله: وحید بهبهانی، سیّد هاشم بحرانی، مجلسی اوّل و دوم، شیخ سلیمان بحرانی و محمد جعفر خوانساری این است كه: اصحاب ما همانند ابن بابویه [شیخ صدوق رحمه الله] روایاتی از این تفسیر نقل كرده اند. شیخ صدوق از جمله كسانی است كه تعهّد كرده است در كتابهایش فقط روایات صحیح و مُتقن را نقل كند. [این نكته نشانگر آن است كه چون صدوق از تفسیر امام حسن عسكری علیه السلام روایت نقل كرده است، پس در صحّت این تفسیر جای هیچ شكّ و شبهه ای نیست.].»9

نسخه ها و ترجمه های تفسیر عسکری
متن عربی تفسیر، بارها چاپ شده است و آنچه در دسترس می باشد، اخیراً توسط مدرسة امام مهدی علیه السلام و با نظارت محقق فرزانه «سید محمد باقر موحد ابطحی»، در قم چاپ شده است.
قدیمی ترین ترجمة فارسى آن، «آثار الاخیار» نام دارد كه توسط «ابو الحسن على بن حسن زواره اى» [م 984 ق]، ترجمه شده که تمام متن آن موجود است. آقای «قدرت اللّه حسینى شاه مرادى» نیز سورة فاتحة این تفسیر را با عنوان «تفسیر فاتحة الكتاب از امام حسن عسكرى علیه السلام و پژوهشى پیرامون آن» در تهران [1404 ق] با مقدمه اى مبسوط در اثبات وثاقت تفسیر، ترجمه و منتشر كرده است.
سید حسین بهریلوى [یا بریلوى، متوفاى 1361 ق] این تفسیر را به زبان اردو ترجمه كرده و با عنوان «آثار حیدرى» به چاپ رسانده است.

نکته هایی ناب از تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام:
1.درسی از حضرت زهرا علیه السلام
در حدیثى از تفسیر امام حسن عسكرى علیه السلام، ذیل آیة 83 بقره آمده است: زنى خدمت حضرت فاطمه زهرا علیه السلام رسید و عرض کرد: مادر پیر و ضعیفى دارم که در مسائل نماز دچار مشکل شده است و مرا فرستاده است تا از شما سؤال كنم. حضرت زهرا علیه السلام پاسخ او را بیان فرمودند و آن زن سؤال دیگرى مطرح كرد. حضرت پاسخ فرمودند. آن زن براى سومین بار سؤال كرد و پاسخ شنید و این كار را تا ده بار تكرار كرد، و حضرت هر بار به او پاسخ و او، سپس از فزونى سؤالهای خود شرمنده شد و عرض كرد: دیگر به شما زحمت نمى دهم، اى دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله!
حضرت فاطمه علیه السلام فرمودند: «هَاتِی وَ سَلِی عَمَّا بَدَا لَكِ! أَ رَأَیْتِ مَنِ اكْتُرِىَ یَوْماً یَصْعَدُ إِلَى سَطْحٍ بِحَمْلٍ ثَقِیلٍ، وَ كِرَاؤُهُ مِائَةُ أَلْفِ دِینَارٍ، أَ یَثْقُلُ عَلَیْهِ؛ بیا و از هر چه برایت پیش آمده سؤال كن! آیا اگر كسى بر عهده بگیرد كه بار سنگینى را از محل بلندى بالا ببرد و كرایة آن صد هزار دینار باشد، سنگینى بار او را زحمت خواهد داد؟»
زن عرض كرد: نه، حضرت فرمود: «اكْتُرِیتُ أَنَا لِكُلِّ مَسْئلَةٍ بِأَكْثَرَ مِنْ مِلْ ءِ مَا بَیْنَ الثَّرَى إِلَى الْعَرْشِ لُؤْلُؤاً فَأَحْرَى أَنْ لَا یَثْقُلَ عَلَیَّ؛ هر سؤالى كه تو از من مى كنى و من پاسخ مى گویم، به اندازة فاصلة میان زمین و عرش مملو از لؤلؤ، پاداش من خواهد بود، پس قطعاً چنین بارى بر من سنگین نخواهد بود.»10
این حوصلة عجیب و آن برخورد محبت آمیز حضرت علیه السلام و آن تشبیه زیبای ایشان براى برطرف كردن شرمندگى سؤال كننده، هر یک نمونة جالبى از خوش خلقى پیشوایان بزرگ ما می باشد و سزاوار است در طریق ارشاد مردم از آن الهام بگیریم.

2. توسل به اصحاب کساء
در تفسیر عسكرى ذیل آیة (فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیم)؛11 «سپس آدم علیه السلام از پروردگارش كلماتى دریافت کرد و با آنها توبه كرد و خداوند توبة او را پذیرفت؛ چراكه خداوند توبه پذیر و مهربان است.» مى خوانیم: هنگامى كه حضرت آدم علیه السلام مرتكب آن ترک اولی شد و از پیشگاه خداوند متعال پوزش طلبید، عرض كرد: «یَا رَبِّ! تُبْ عَلَیَّ، وَاقْبَلْ مَعْذِرَتِی، وَ أَعِدْنِی إِلَى مَرْتِبَتِی، وَ ارْفَعْ لَدَیْكَ دَرَجَتِی فَلَقَدْ تَبَیَّنَ نَقْصُ الْخَطِیئَةِ وَ ذُلُّهَا فِی أَعْضَائِی وَ سَائِرِ بَدَنِی؛ پروردگارا! به من رو کن و عذر مرا قبول نما. و مرا به مرتبه ام بازگردان و درجه ام را نزد خود و خواری آن در اعضا و تمام وجودم آشکار شد.» خداوند فرمود: آیا به خاطر ندارى كه به تو دستور دادم در شداید و حوادث سنگین و دردناك، به محمّد صلی الله علیه و آله و آل پاك او مرا بخوانى؟؛ حضرت آدم علیه السلام عرض كرد: پروردگارا! آرى. خداوند فرمود: «فَتَوَسَّلْ بِمُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ خُصُوصاً، فَادْعُنِی أُجِبْكَ إِلَى مُلْتَمَسِكَ، وَ أَزِدْكَ فَوْقَ مُرَادِكَ؛12 پس مخصوصاً به محمّد و على و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام توسل کن، پس مرا [به نام آنها] بخوان تا تقاضاى تو را بپذیرم و بیش از آنچه مى خواهى به تو بدهم.»

پی نوشت:
1) تفاسیر دیگری نیز به نام تفسیر عسکری موسوم است؛ از جمله تفسیر «حسن بن خالد بَرقی» از امام هادی علیه السلام و تفسیر «ابو هلال عسکری» که از اهل سنت می باشد.
2) التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسكری علیه السلام، مدرسة امام مهدی علیه السلام، قم، ص10.
3) ماهنامة کوثر، ش 60، ص 85.
4) فرهنگ کتب حدیثی شیعه، سید محمود مدنی بجستانی، نشر بین الملل، تهران، ج 1، ص86 .
5) برگرفته از مقاله کتاب شناسی نرم افزار جامع التفاسیر نور.
6) برخى از این علما گفته اند: این تفسیر علاوه بر ضعف سندی، از نظر دلالت نیز شامل برخی معجزات غیر قابل قبول، غلو، افراط و عجایب غیر معقول است که در منابع روایى دیگر هیچ اثرى از آنها نیست. همچنین وقایع خلاف مسلمات تاریخی در آن انعکاس یافته است. گاهی روایات نقل شده در این تفسیر اسلوب روایی خود را از دست داده اند و ظاهراً نقل به مضمون شده اند، از اینرو شاهد عبارات ضعیف و مضطرب هستیم. در مواردی نیز با کتاب خدا و روایات قطعی تعارض دارد.
7) البرهان فی تفسیر القرآن، سیدهاشم بحرانی، نشر بنیاد بعثت، ج 1، ص 105.
8) بحار الأنوار، محمد باقر مجلسى، مؤسسۀ الوفاء، بیروت، 1403ق، ج 1، ص 28.
9) خاتمۀ مستدرک الوسائل، محدث نوری، مؤسسۀ آل البیت، قم، ج 5، ص 199؛ ماهنامه کوثر، ش 60، ص 85 .
10) التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسكری علیه السلام، ص 340.
11) بقره/ 37.
12) التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسكری علیه السلام، ص 225.
13) همان، ص 320.
14) همان.
15) مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، نشر صدرا، تهران، ج 26، ص 340.
منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره149.
3. شیعه و اهمیت تقیه
در این تفسیر ذیل آیة 80 و 81 سورة بقره، در معنای شیعه و شرایط آن مطالبی بیان شده است و روایاتی را نقل می کند، سپس بحث تقیه را مطرح می کند و می نویسد: تقیه در بعضى از روایات، در ردیف اداى حقوق برادران دینى به عنوان دو فریضه از بزرگ ترین فرایض ذكر شده است. چنان كه در ذیل آیة: (وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ) مى خوانیم: «وَ أعْظَمُهَا فَرْضَانِ: قَضَاءُ حُقُوقِ الإخْوَانِ فِى اللّهِ وَ اسْتِعْمَالُ التَقِیَّةِ مِنْ أعْدَاءِ اللّه؛13 بزرگ ترین اعمال صالح [بعد از توحید، نبوت و امامت] دو چیز است: یکی پرداخت حقوق برادران دینی به خاطر خدا و دوم، رعایت تقیه در مقابل دشمنان خدا.» آنگاه از امام مجتبى علیه السلام نقل می کند که فرمود: «إنَّ التَّقِیَّةَ یَصْلَحُ اللّهُ بِهَا أُمَّةً لِصَاحِبِهَا مِثْلُ ثَوَابِ أعْمَالِهِمْ فَإنْ تَرَكَهَا أُهْلَكَ أُمّةً، تَارِكُهَا شَرِیكُ مَنْ أهْلَكَهُمْ؛ تقیّه اى كه با آن حال امّتى اصلاح گردد، براى تقیّه كننده همانند پاداش اعمال آنها را به بار خواهد آورد و اگر ترك تقیّه باعث هلاك امّتى گردد، او شریك جرم خواهد بود.»14
چون ممكن است ترك تقیّه براى خود انسان به خاطر موقعیّت و نفوذ اجتماعى اش، هیچ گونه زیانى نداشته باشد؛ امّا افراد بى گناه و عادّى كه به پیشوا و رهبرى وابسته هستند، هدف حملات دشمن قرار گیرند. اینجاست كه رهبر و پیشواى مكتب براى حفظ نفرات خود از روش تقیّه استفاده مى كند تا با كمك آنها به هدفهاى اساسى برسد.

4. عالمان ریاکار
استاد مطهری رحمه الله در کتاب «آشنایی با قرآن» به نکته ای اجتماعی و مهم اشاره می کند و می نویسد: «حدیث معروفى است در تفسیر امام عسكرى علیه السلام، و از قدیم یادم هست که امام علیه السلام راجع به بعضى از آنهایى كه نامشان علما است و در آخرالزمان پیدا مى شوند، مى فرماید: «هُمْ اَضَرُّ عَلَى ضُعَفاءِ شیعَتِنا مِنْ جَیْشِ یَزیدَ عَلَى الْحُسَینِ بنِ عَلِىٍّ علیهما السلام وَ اصْحابِهِ؛ یعنى ضرر عالمان ریا کار بر امت اسلام از ضرر لشكر یزید بر حسین بن على علیهما السلام و یارانش بیشتر است. واقعاً هم همین طور است. آدمى كه این فكر را در میان مردم تبلیغ بكند، ضررش بر اسلام از لشكر یزید بر امام حسین علیه السلام كمتر نیست.»15
این تفسیر دربردارندة نکات ارزندة فراوانی است که از مجال این مقاله بیرون است و مبلغین می توانند با مراجعه به این منبع معتبر شیعی، از مطالب بسیار ارزشمند آن بهره مند شوند.

پی نوشت:
1) تفاسیر دیگری نیز به نام تفسیر عسکری موسوم است؛ از جمله تفسیر «حسن بن خالد بَرقی» از امام هادی علیه السلام و تفسیر «ابو هلال عسکری» که از اهل سنت می باشد.
2) التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسكری علیه السلام، مدرسة امام مهدی علیه السلام، قم، ص10.
3) ماهنامة کوثر، ش 60، ص 85.
4) فرهنگ کتب حدیثی شیعه، سید محمود مدنی بجستانی، نشر بین الملل، تهران، ج 1، ص86 .
5) برگرفته از مقاله کتاب شناسی نرم افزار جامع التفاسیر نور.
6) برخى از این علما گفته اند: این تفسیر علاوه بر ضعف سندی، از نظر دلالت نیز شامل برخی معجزات غیر قابل قبول، غلو، افراط و عجایب غیر معقول است که در منابع روایى دیگر هیچ اثرى از آنها نیست. همچنین وقایع خلاف مسلمات تاریخی در آن انعکاس یافته است. گاهی روایات نقل شده در این تفسیر اسلوب روایی خود را از دست داده اند و ظاهراً نقل به مضمون شده اند، از اینرو شاهد عبارات ضعیف و مضطرب هستیم. در مواردی نیز با کتاب خدا و روایات قطعی تعارض دارد.
7) البرهان فی تفسیر القرآن، سیدهاشم بحرانی، نشر بنیاد بعثت، ج 1، ص 105.
8) بحار الأنوار، محمد باقر مجلسى، مؤسسۀ الوفاء، بیروت، 1403ق، ج 1، ص 28.
9) خاتمۀ مستدرک الوسائل، محدث نوری، مؤسسۀ آل البیت، قم، ج 5، ص 199؛ ماهنامه کوثر، ش 60، ص 85 .
10) التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسكری علیه السلام، ص 340.
11) بقره/ 37.
12) التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسكری علیه السلام، ص 225.
13) همان، ص 320.
14) همان.
15) مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، نشر صدرا، تهران، ج 26، ص 340.
منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره149.