عمر و جوانی

همان‌گونه كه دوران جنینی انسان در رحم مادر به حدود 9 ماه محدود است، در دنیا نیز انسان در دوره محدودی وظیفه دارد امكانات لازم برای زندگی ابدی روح را «تهیه» كند. نام این دوره «عمر» است كه مهم‌ترین بخش آن جوانی می‌باشد.

«تیك تیك ساعت به ما می‌گوید: این ثانیه‌ها عمر توست.» ، شاكله‌سازی و شكل گرفتن روح انسان در همین ثانیه‌هاست. معصومعلیه السلام فرمود: «انكم الی الاخره صائرون و علی الله معرضون ـ شما به سوی آخرت در حال رفتن هستید و به خداوند عرضه خواهید شد[1].»

هركس باید ببیند آن‌چه كه كسب كرده، آیا به درد شرایط زیستی آخرت می‌خورد یا نه. هر باطلی را كسب كنیم، برای ذوب كردنش باید عذاب جهنم را تحمل كنیم. پس نباید چیز زایدی بر شرایط آخرت كسب كنیم.

امام علی(علیه السلام) فرمود: انما انت عدد ایام ـ تو تعداد روزهایی. در جای دیگر داریم: به ازای هر روز از ایام عمر، 24 صندوق (برای هر ساعت از یك روز) می‌گشایند تا دیده شود انسان در درون هر یك چه چیزی ذخیره كرده است.

اگر در هر صندوق عمل خیر باشد و شادی و سرور آن را بین جهنمی‌ها تقسیم كنند، دردشان را فراموش می‌كنند و اگر عمل شر باشد، وحشتی ایجاد می‌كند كه اگر آن را بین بهشتی‌ها تقسیم كنند، عیش آنان به ناخوشی بدل شود. اگر عملی نباشد، صندوق خالی است. مثل زمان خواب انسان یا اشتغال او به اعمال مباح.

در قرآن در مورد قیامت آمده است: «كان مقداره خمسین الف سنه[2] ـ مقدارش 50 هزار سال است.» یعنی در آن 50 هزار سال از ثانیه به ثانیه اعمال ما حساب كشیده می‌شود. حاصل هر خیر و شری را می‌بینیم همان طوركه فرمود: فمن یعمل مثقال ذره خیراً یره و من یعمل مثقال ذره شراً یره[3]: پس هركس مثقال و ذره‌ای عمل خیر یا شر انجام دهد، آن را می‌بیند.»

عمر به انسان می‌گوید: با این دیدگاه آخرتی، انسان عاقل حتی در حرف زدن‌های بیهوده كه نه نفعی دارد و نه ضرری، دقت می‌كند. چنین آدمی می‌داند كه «با یك ساعت از عمر، می‌توان یك ابدیت را خرید یا چند صد هزار سال حساب پس داد.»

برای همین حضرت فرمود: حاضر نیستم یك ساعت دنیا را به سال‌های آخرت بدهم. چون در این یك ساعت خیلی كارها می‌توان انجام داد.

جنین برای 90 سال زندگی، 9 ماه زمان صرف کرد ما برای تا ابد خوب زیستن چه‌قدر از عمر خود راباید صرف كنیم؟

روزی كه ما را به خداوند عرضه كنند برای خالی بودن حتی یك صندوق از صندوق‌های فراوان عمر (كه به راحتی تعداد آن را می‌توان محاسبه كرد) غصه و تأسف خواهیم داشت. آن روز را خداوند روز «تغابن» نامیده و فرمود: «ذلك یوم التغابن[4] ـ روز قیامت روز غبن (ضرر و گول خوردن) است.»

سؤال قیامت: جوانی را خرج چه چیزی كردی؟

قرآن می‌فرماید: « لتسئلن یومئذ عن النعیم ـ روز قیامت حتماً از نعمت‌های مهم سؤال می‌شود[5].»

مهم‌ترین نعمت، «عمر» است و مهم‌ترین بخش عمر، «جوانی» است.

معطلی و عذاب قیامت در 50 ایستگاه است كه هر یك هزار سال طول می‌كشد. یك ایستگاه مربوط به عمر است و 49 ایستگاه به بقیه موارد.

انوع حركت در دنیا: قهقرایی ـ متوقف ـ سریع ـ سبقت‌جو

انسان‌ها در حركت عمر خود در دنیا چهار گروه هستند:

1 ـ حركت قهقرایی: افرادی كه دیروزشان بهتر از امروزشان بوده و به جای رشد، حركت به عقب داشته‌اند. امام علیعلیه السلامفرمود: هركس فردایش بدتر از امروزشان باشد، «محروم» است. در روایت دیگر فرمود: «ملعون» است.

2 ـ متوقف: معصوم فرمود: «من ساوا یوماه فهو مغبون ـ هركس دو روزش مساوی باشد «مغبون» است.» یعنی گول خورده و ضرر كرده است.

3 ـ ‌حركت سریع: قرآن می‌فرماید: «سارعوا الی مغفره من ربكم و جنه عرضها كعرض السموات و الارض [6]ـ سرعت بگیرید به سوی مغفرت پروردگارتان و به سوی بهشتی كه اندازه آن به وسعت آسمان‌ها و زمین است.»

4 ـ حركت سبقت‌جو: سرعت كافی نیست، باید سبقت گرفت. مهم نیست چند نفر را پشت‌سر گذاشته‌ای. الگوی حركت ما پیامبر(صل الله و علیه و آله) و ائمه هستند. باید بر اساس «سابقوا الی مغفره من ربكم ـ سبقت بگیرید به‌سوی مغفرت پروردگارتان» حركت كرد.

جنین از زمان تشكیل نطفه، در تمام مراحلی كه علَقه، مضغه و استخوان‌دار شدن تا زمان تولد، نه حركت قهقرایی و خارج از سیر طبیعی دارد، و نه توقف، بلكه یك‌سره در حال تهیه نیازهای زندگی دنیا است وگرنه، ناقص‌الخلقه، بیمار و ضعیف متولد می‌شود.

عمر را باید برای کسب چه چیزی صرف کنیم ؟

ـ عمر را باید صرف کسب تجهیزاتی کنیم که در زندگی ابدی لازم است. اگر عمر را برای کسب چیزهایی صرف کنیم که به درد زندگی ابدی نخورد مانند جنینی هستیم که عمر جنینی خود را صرف تهیه‌ مثلاً چند دست و پا و‌یا دو کله کرده و‌یکی از تولدهای ناقص، بیمار و‌یا ضعیف در انتظار ماست.

ـ امام سجاد(علیه السلام) در دعای بیستم صحیفه می‌فرمایند: واستعملنی بما سألنی غداً عنه: خدایا مرا به کاری وادار که فردای آخرت در مورد آن سؤال خواهی کرد. سپس می‌فرماید : اوقات مرا برای صرف در آنچه مرا خلق کرده ای، فراغت بخش.

ـ عمر را با مقیاس دنیایی نسنجیم بلکه مبنا را ابدیت قرار دهیم. هریک دقیقه از عمر، شاکله‌ی ابدی ما را می‌سازد. چه کار خیر مثل ذکر و عبادت و خدمت به مسلمین و ... و چه کار شر مثل‌یک سیلی ناحق و حتی مسخره کردن و خنده‌ی بیجا در شخصیت روحی ما تأثیر دارد. امام خمینی(ره); حتی در فاصله‌ی سفره انداختن، قرآن می‌خواندند و ذکر می‌گفتند.

آفات تهدید کننده‌ی عمر: دو نوع آفت، عمر را تهدید می‌کند: 1ـ درونی 2ـ بیرونی

آفات درونی عمر:

1 ـ آرزوها نمی‌گذارند از عمر درست استفاده کنیم. باید مانند جنین که همه‌ی عمر 9 ماهه‌ی خود را صرف تهیه‌ی ملزومات زندگی دنیا می‌کند، پیوسته به‌یاد مرگ (تولد) و تهیه‌ی نیازهای زندگی ابدی باشیم. انسان پس از مرگ می‌گوید: ربّ ارجعون... خدایا مرا به دنیا بازگردان تا کارهایی که نکردم را انجام دهم؛ می‌فرماید: هرگز . مؤمن هر صبح که از خواب برمی‌خیزد سجده شکر می‌کند که خداوند روحش را به او برگرداند و اگر نمی‌خواست برنمی‌گرداند. مؤمن در قبر می‌خوابد و به خود می‌گوید همه چیز تمام شد. پس به خدا می‌گوید: ربّ ارجعون ... خدایا مرا بازگردان تا عمل صالح انجام دهم. اما اکثر مردم به آرزوهایی مثل کنکور و دانشگاه و شغل و درآمد و... چنان مشغول می‌شوند که فرصتی برای عمل صالح نمی‌یابند.

2‌ ـ هوس‌ها: هوس و قناعت نکردن و... احساس فقر می‌آورد و انسان را وادار می‌کند تا دائماً کارکند و در کسب کمالات گیاهی و حیوانی (مثل مدل لباس، مو، خودرو، خانه، مقام و ...) با دیگران مسابقه بدهد. چنین کسی مست هوس‌هاست و در آخرت متحیر است که عمر خود را صرف چیزهایی کرده که به درد زندگی آنجا نمی‌خوردند اما آنان که متوجه هدف خلقت بوده اند شاد و مسرورند و از وحشت قیامت ایمن.

3‌ ـ اشتغال به لهو: اشتغال به کارهای بیهوده، شوخی‌ها و بازی‌ها و تفریحات بیهوده، صرف وقت برای دیدن فیلم‌های کم فایده و‌یا بی فایده نشانه‌ی دیگری از نشناختن قدر عمر است.

4 ـ اشتغال به مباحات: خواب از مباحات است اما می‌توان آن را کم کرد تا به کمال انسانی رسید.‌یک ساعت خواب اضافی آسیب فراوانی به آخرت می‌زند. بیدار ماندن در شب جز برای سه چیز خسران است: تحصیل علم، جشن‌ها و عروسی‌ها، عبادات

آفات بیرونی عمر

1‌ ـ محیط خانوادگی: اعضای خانواده و فامیل هم می‌توانند موجب اتلاف عمر انسان شوند و هم موجب رشد معنوی. مؤمن باید روابط خود را با اعضای خانواده و فامیل طوری تنظیم کند که عمرش به بطالت نگذرد.

2 ـ محیط اجتماع: هیچ‌یک از محدودیت‌های اجتماعی دلیل مقبولی برای اتلاف عمر و صرف نکردن عمر برای کمالات انسانی نمی‌شود. اگر محیطی برای رشد، نامناسب بود انسان باید هجرت کند. قرآن می‌فرماید: مستضعفین کسانی هستند که وقتی از آن‌ها سؤال می‌شود که چرا رشد نکردید و ناقص به آخرت متولد شدید می‌گویند در محیط زندگی ما امکان رشد نبود ملائکه می‌گویند آیا زمین خدا فراخ نبود که هجرت کنید.از حضرت عیسی (علیه السلام) سؤال کردند با چه کسی معاشرت کنیم ؟ فرمود با کسی که دیدارش شمار را به‌یاد خدا می‌اندازد.

3 ـ شیطان: آخرین آفت بیرونی عمر، شیطان است.

آفات و مزایای دوران جوانی و پیری

آفت‌های جوانی:

1 ـ غلبه‌ی هوای نفس بر قوای دیگر در جوان بیشتر بوده و موجب غفلت او از درست گذراندن عمرش می‌گردد.

2 ـ افكار و خیال‌پردازی‌هایش معمولاً سطحی و غیرواقعی است. او معمولاً فرصت زیادی را در پیش روی خود می‌بیند كه همین امر، موجب استفاده غلط از عمرش می‌گردد.

مزایای دوران جوانی:

1 ـ شاكله‌ی جوان تغییرپذیر است و قلبش آمادگی بیشتری برای پذیرش حق دارد.

2 ـ انرژی روحی زیادی دارد كه به كمك آن می‌تواند مدارج كمال را به سرعت طی كند.

اگر كسی جوانی خود را در راه خدا به سر بَرَد، هنگام پیری و ضعف جسمی كه نمی‌تواند خیلی كارها را انجام دهد، خداوند ثواب كارهای جوانی‌اش را به او می‌دهد.

4 ـ انرژی بدنی فراوانش می‌تواند او را در تحصیل بنیادهای مادی و معنوی برای دوران كهولتش یاری رساند. كسب فضایل و ریشه‌كنی رذایل اخلاقی در این دوره به راحتی انجام شدنی است، اما در پیری دیگر نمی‌شود.

آفت‌های دوران پیری:

1 ـ شاكله افراد مسن، كم‌تر تغییرپذیر است، چرا كه خصوصیات روحی و اخلاقی تقریباً در آن‌ها تثبیت شده و برخی بیماری‌های روحی در پیری دیگر قابل درمان نیست.

2 ـ به علت ناتوانی جسمی از انجام بسیاری از كارها بازمی‌مانند.

مزایای دوران پیری:

1 ـ به علت تجارب زیاد، كمتر به اشتباه می‌افتند و اغلب عاقلانه می‌اندیشند و در نظر خداوند ارزشمند و عزیزند.

2 ـ پیامبر(صل الله و علیه و آله) فرمود: وقِّروا كباركم ـ پیرهایتان را محترم بشمارید.

3 ـ پیامبر (صل الله و علیه و آله ) فرمود: خداوند به بركت پیرهایی كه ریش خود را در اسلام سفید كرده‌اند، بلا را از مردم برمی‌گرداند.

4 ـ كمتر غفلت می‌كنند و معمولاً زیاد یاد مرگ می‌كنند و با مراقبت از نفس، جلوی آلودگی روحشان را می‌گیرند.

5 ـ پیری، دوران فراغت است برای عبادت، هرچند كه برخی افراد این را درك نمی‌كنند و حرص بیشتری برای دنیا دارند. اما برخی افراد خوب از این دوران استفاده كرده، عبادت می‌كنند و با خدا انس می‌گیرند.

نكات مهم برای استفاده صحیح از عمر:

1 ـ شناخت انسان از این جهت كه كیست؟ از كجا آمده؟ در كجا به سر می‌برد؟ به كجا خواهد رفت؟ چه رسالتی را در دنیا بر عهده دارد؟ برنامه‌ریزی صحیح برای استفاده از عمر و خصوصاً دوران جوانی بسیار مؤثر است.

2 ـ «شناخت» زمان و مكان و نیز شناخت دنیا و چگونگی برقراری ارتباط با عوامل دنیوی موجب می‌شود كه هیچ تصمیم و مسئولیتی در زندگی به هدف اصلی انسان لطمه وارد نسازد.

3 ـ یاد و شناخت مرگ، مانع از تسویف (امروز و فردا كردن) شده و حركت انسان را به سمت ابدیت، به حركتی كاملاً جدی و فعال تبدیل می‌كند. به فرموده پیامبر اكرم(ص): اِنَّ اكثر الصیاح اهل النار من التسویف؛ بیشترین فریاد اهل جهنم از تسویف است.

شوخی گرفتن حساب روز قیامت، منجر به تسویف شده و انسان را به سمت فرجامی بد سوق می‌دهد، چرا كه مرگ، ناگهان فرا می‌رسد و هیچ تضمینی برای زندگی در چند لحظه بعد وجود ندارد.

به فرموده امیرالمؤمنین(علیه السلام): عمر ما، همان لحظاتی است كه در آن به سر می‌بریم. لذا باید در چنین مسیری، به فرموده خداوند تبارك و تعالی «سرعت و سبقت» گرفت (و سارعوا الی مغفره من ربكم[7]).

باید توجه داشته باشیم كه تنبلی و بی حوصلگی امروز، به حسرت‌های ابدی فردا خواهد انجامید.

[1] غررالحکم ص 145

[2] بحار ج7 ص 117

[3] سوره زلزله 7

[4] تغابن آیه 9

[5] سوره تکاثر آیه 8

[6] آل عمران 133

[7] آل عمران 133

برگرفته از سلسله مباحث راهشناسی، استاد محمد شجاعی