غیبتى در حضور

اکثروا الدعا بتعجیل الفرج؛ فان ذالک فرجکم / براى تعجیل فرج زیاد دعا کنید؛ زیرا، همین، فرج شما است.
  

اگر چه غیبت، ‏سلب نعمت ظهور و دیدار امام است که در اثر بى توجهى ‏ها و غفلت‏هاى بشریت‏ بوده است، اما از بعد دیگر یک کمال است چرا که باعث احساس نیاز مردم مى‏ شود که نامش انتظار است که فایده ‏هاى زیادى بر آن مترتب است .

این جستار با اثبات وجود امام به فلسفه و یکى از مفاهیم غیبت مى ‏پردازد که همان نشناختن و اطاعت نکردن از وجود معصوم است. و این معنا صبغه روشن تاریخ امامت است و غیبت، حاصل رفتارها و عملکرد بشریت‏ بوده است و تغییر و اصلاح این رفتارها مى‏ تواند خود مهمترین عامل ظهور باشد.

حکمت و فلسفه‏ خلقت، از دیر باز، فکر بشر را به خود مشغول کرده است. تفکر و اندیشه ‏اى متین و قانع کننده در این امر، مى‏ تواند آرام بخش وجود انسان در دریاى متلاطم این دنیاى مادى گردد. به همین دلیل، پروردگار متعال، در کلام‏اش، از این هدف سخن گفته است. مى‏ فرماید: «و ما خلقت الجن والانس الا لیعبدون‏» (1)؛ جن و انس را خلق نکردم، جز براى این که مرا پرستش و اطاعت کنند.

بنابراین، از نظر قرآن، هدف و غایت ‏خلقت، بندگى پروردگار متعال است. در عالم هستى، هیچ رتبه‏ اى بالاتر از آن نیست، ضرورت تحقق این هدف، از دو جهت قابل تامل است:
جهت نخست آن که اگر هدف خلقت انسان، بندگى و طاعت مبدا هستى است، آن بندگى و اطاعتى مقصود است که به درجه‏ کمال برسد و معیار و میزان قرار گیرد و اطاعت و عبادت انسان‏هاى عادى خطاکار و آسیب‏پذیر، نمى‏ تواند مصداق اتم و اکمل این هدف الهى باشد، و از آن جا که اطاعت کامل، در گرو معرفت کامل است، لذا این هدف، جز در وجود معصوم تحقق پیدا نمى‏کند. پس بدون وجود حجت الهى، هدف خلقت تامین نمى ‏شود و عالم، بیهوده و عبث ‏خواهد بود .

جهت دوم، امر هدایت ‏سایر انسان‏ها است. اگر قرار است که انسان، معناى بندگى پروردگار را بفهمد و در آن مسیر گام بردارد، چنین رشد و آگاهى حاصل نمى ‏شود مگر با وجود نمونه‏ کامل این بندگى، نمونه‏ اى که آن طور که سزاوار است، خداوند عالم را اطاعت کند و بندگى او را در لحظه ‏لحظه حیات‏اش نشان دهد .

این، از آن جهت است که نحوه‏ بندگى پروردگار متعال، اگر بخواهد مورد قبول ذات مقدس‏اش قرار گیرد، باید از ناحیه‏ خودش ارائه گردد. در واقع، انسان‏ها، به حال خود رها نشده‏ اند که هر طور بخواهند او را بندگى کنند، بلکه در این باره، هم هدف روشن و تعیین شده است و هم راه رسیدن به آن هدف. راهى که برگزیدگان الهى در حیات خود نشان دادند و دیگران باید دلیل بندگى حق را، از این نمونه‏ هاى کامل بیاموزند.

در حقیقت، راه رسیدن بشر به این مرتبه‏ عالى، در نگاه و اقتداى به آن عبادت کامل است، به گونه‏ اى که اگر کتاب‏هاى آسمانى، به تنهایى، متولى نشان دادن این راه مى‏شدند، کافى نبود، بلکه حقیقت آن مفاهیم، باید در وجودى شکل مى گرفت و باز مى ‏شد و معنا مى ‏یافت؛ یعنى، اگر نزدیکى به پروردگار متعال و بندگى او، در مفاهیمى مانند ایمان، توکل، صبر و زهد، ایثار ...، مطرح شده است، لازم است که این مفاهیم، در وجود انسانى در صحنه‏ عمل نشان داده شود تا بشریت واقعیت آن را درک، و به او اقتدا کند. این بستر، هیچ جایى جز وجود معصوم نبوده است. بنابراین، ضرورت وجود امام در عالم هستى براى هدایت انسان‏ها است و بدون وجود چنین تحقق عملى، بندگى خدا در عالم بى معنا خواهد بود .

باید در هر عصرى، غایت ‏خلقت، آن مصطفى و مجتباى الهى، حضور داشته باشد تا با حیات‏اش، اطاعت ‏خدا معنا یابد و دیگران به واسطه‏ او، راه بندگى را بیاموزند. ضرورت معرفت امام نیز دقیقا به همین مساله باز مى‏ گردد: «من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة (2)؛ هر کس بمیرد و امام زمان‏اش را نشناسد، به مرگ جاهلى مرده است.»

یعنى، امام، راه عملى پیموده شده بندگى خدا است: «انتم الصراط الاقوم‏»(3)، لذا شناخت او، شناخت راه است و نشناختن او، مساوى با ماندن در جاهلیت، یعنى فضاى ره گم کردگان .

به همین جهت است که اگر آن حجت الهى، روى زمین نباشد، وجود هیچ انسان دیگرى معنا نخواهد داشت. در آن صورت، عالم، به کلاس بدون مربى و معلمى مى‏ماند که شاگردى در آن، بى مفهوم است. در واقع، مادامى که شاگرد بودن را بپذیریم، ضرورت وجود مربى، همچنان باقى است، مگر آن که شاگردى خویش را فراموش کنیم یا از اساس انکار کنیم! (ان الانسان لیطغى ان رآه استغنى [علق/ 6 - 7] اما واقعیت، این است که حتى اگر انسان به خیال استغنا نیز جایگاه خویش را فراموش کند، این، به مفهوم عدم نیاز او به مربى و مذکر نخودهد بود.

انسان، از آن جهت که انسان است و داراى هواى نفس، نیازمند تربیت و تذکر دائمى است و از همین جهت، نیازمند شاگردى مکتب وحى است، چه در عصر اولیه زیست کند و چه در عصر علم و فن آورى. رشد عقلى و افزایش آگاهى ‏هاى او، نه تنها او را از این امر بى ‏نیاز نمى‏ کند، بلکه ضرورت استمرار مربى و مذکرى الهى را براى او به اثبات مى ‏رساند، ضرورتى که حیات همه‏ عالم به وجود او است: «لولا الحجة لساخت الارض باهلها» (4) اگر حجت در روى زمین نباشد، زمین اهلش را فرو خواهد برد. (5)

بنابراین، تنها، در پرتو وجود امام و بندگى کامل او نسبت ‏به پروردگار متعال است که لطف و فیض الهى بر عالم هستى نازل مى ‏شود. در واقع، بالاترین و افضل فیوضات الهى، فیض هدایت است که به برکت وجود امام، یعنى آن تجسم اطاعت کامل، نمود مى‏یابد و انسان‏ها به واسطه‏ او هدایت مى ‏شوند. این، مهم‏ترین معنا براى واسطه‏ فیض بودن امام است .

بنابراین، امام، چه ظاهر باشد، چه غایب، چه چشم‏ها او را بشناسند و چه نشناسند، او، معنابخش عالم هستى و بندگى خدا، بلکه قوام خانه‏ دنیا است.

اما گاه از خود مى ‏پرسیم: «اگر حقیقت عالم وجود، به او معنا مى ‏یابد و او است که وجودش نشان دهنده‏ راه است، پس چرا اکنون غایب است؟ فلسفه‏ غیبت چیست؟ و چه شد که بشریت ‏به غیبت مبتلا گشت؟»

قطعا، غیبت، به معناى عدم وجود امام نیست، بلکه غیبت، تنها، عدم ظهور است و نه عدم حضور . چون حضور دارد، پس همه‏ وظایفى را که به حکم امامت مى‏ بایست نسبت‏ به بشریت انجام دهد، انجام خواهد داد؛ چون حضور دارد، معنابخش عالم هستى است؛ چون حضور دارد، نگران امت ‏خویش است؛ چون حضور دارد، باب هدایت ره گم کردگان است و در رفع مشکلات امت مى ‏کوشد، هر چند آنها خود این مطلب را در نیابند و ولى‌نعمت ‏خود را نشناسند، اما نشناختن حقیقت مطلب را تغییر نمى‏ دهد. در واقع امامت مجموعه رفتارهایى است که وقتى در وجودى شکل گرفته و تجلى یافته است او را امام مى‏ نامیم، همان طور که «مادرى‏» یک اسم نیست، یک منصب نیست، مجموعه رفتارهایى سرشار از لطف و عطوفت و تربیت است که در هر کس باشد او را مادر مى‏ نامیم، لذا امام نمى ‏تواند امام باشد و نگران بشرین نباشد، نمى ‏تواند امام باشد و هدایت نکند، نمى‏ تواند امام باشد و رفع مشکلات نکند و ...

به همین دلیل است که در زیارات امام را به عنوان چشم خدا در میان خلقش خطاب مى‏ کنیم: «السلام علیک یا عین الله فى خلقه‏» (6)

على (علیه‏ السلام) در خطابش به یکى از یاران مى‏ فرماید: اى رمیله، هیچ مؤمنى در شرق و غرب زمین از ما غایب نیست. (7)

خورشید، چون حقیقتش، نورافشانى است، حتى اگر در پس ابرها هم باشد، عالم را با نورش و گرمایش بهره‏مند مى ‏کند، به طورى که روز ابرى، هرگز، مانند شب تاریک نیست، گرچه با روز آفتابى نیز متفاوت است. درست ‏به همین دلیل است که وقتى راوى از امام صادق (علیه‏ السلام) سؤال مى ‏کند:

«کیف ینتفع الناس بالحجة الغائب المستور؟» قال: «کما ینتفعون بالشمس اذا سترها السحاب‏» (8) ؛ «چگونه مردم از حجت غایب و پنهان بهره مى ‏برند؟» فرمود: همانگونه که از خورشید، چون در پس ابرها قرار مى‏ گیرد، بهره‏مند مى ‏شوند.»

همان طور که اثر وجودى خورشید در پس ابر، براى هیچ کس قابل انکار نیست، اثر وجودى امام در عالم آفرینش و براى تک تک انسان‏ها، قابل انکار نیست، هر چند که شاید صاحبان معرفت، این اثر را بیش‏تر درک کنند .

بنابراین، وقتى از فلسفه‏ غیبت‏ سؤال مى‏ کنیم، منظورمان این نیست که «چرا آن غایت هستى نیست؟» بلکه مى ‏خواهیم بدانیم که این حضور بى ظهور، چرا اتفاق افتاد .

غیبت، امرى است که ریشه‏ها و زمینه ‏هاى آن را باید قبل از وقوعش، در رفتار انسان‏ها یافت. اگر با تدبر و تحقق این جست و جو انجام پذیرد، ما را به حقیقت غیبت رهنمون خواهد ساخت .
 

واقعیت، این است که غیبت، یک امر دفعى و ناگهانى نبوده است، بلکه مفهومى از غیبت، به طور تدریجى، در طول تاریخ جریان داشته است و سرانجام، در یک نقطه از تاریخ، نمود فیزیکى و عملى یافته است .

مسئله‏ نشناختن و اطاعت نکردن از وجود معصوم، مى ‏تواند مفهوم دیگرى از غیبت ‏باشد. آن اندازه‏اى که پیامبر و ائمه (علیهم ‏السلام) در طول تاریخ شناخته نشدند، مى ‏توانیم بگوییم، در واقع، از دید مردم غایب بودند. این مفهوم از غیبت، بر تمام تاریخ امامت، سایه افکنده است، بلکه نشانه ‏هاى آن را در زمان خود پیامبر (صلى ‏الله‏ علیه ‏وآله ‏وسلم) مى‏ توانیم بیابیم .

آن جا که پیامبر مصلحت اسلام را در صلح حدیبیه دید و عزم را بر صلح با مشرکان محکم کرد، آنان که جنگ، خوى همیشگى‌شان بود و تفاخر عرب سراسر وجودشان را پر کرده بود، به مخالفت ‏برخاستند و گفتند: «ما، طالب جنگیم و خوارى صلح را نمى‏ پذیریم.!» قرآن، از آن صلح، به «فتح آشکار» تعبیر کرده است: «انا فتحنا لک فتحا مبینا.»

آن جا که پیامبر، در آخرین روزهاى حیاتش، فرمان حضور در لشکر اسامه را به مسلمانان داد و بارها و بارها فرمود: «لعن الله من تخلف عن جیش اسامة‏»، آنان که فرمان پیامبر را فرمان خدا نمى ‏دانستند و دل‏هاشان به مسئله‏ خلافت ‏بعد از رسول خدا (صلى ‏الله‏ علیه‏ وآله ‏وسلم) مى ‏اندیشید، بهانه آوردند که چگونه یک جوان را به فرماندهى خویش بپذیریم؟!» و آن زمان که پیامبر (صلى ‏الله‏ علیه ‏وآله ‏وسلم) در بستر بیمارى فرمود: «قلم و دواتى بیاورید تا برایتان چیزى بنویسم که گمراه نشوید.»، ندا در دادند: «حسبنا کتاب الله‏»!

در این رفتارها که مى ‏اندیشیم، در مى ‏یابیم که گویا پیامبر (صلى ‏الله‏ علیه ‏وآله‏ وسلم) در جامعه‏ آن روز، غایب بوده است، غیبتى که آخرین نمود واقعى آن، در ماجراى سقیفه تجلى کرد، آن جایى که از همه چیز سخن مى ‏رود جز آن چه پیامبر (صلى‏ الله‏ علیه ‏وآله‏ وسلم) گفته و وصیت کرده بود!

رسول خدا (صلى‏ الله‏ علیه ‏وآله‏ وسلم) که مسئولیت‏ حفظ و بقاى دین بعد از خود را نیز بر عهده داشت، در آخرین سال حیات خود، در حجة‏الوداع، بار دیگر با نداى «من کنت مولاه فهذا علی مولاه ...» در میان جمع کثیرى از مسلمانان، این امر عظیم را به انجام رسانید و با ایشان اتمام حجت کرد، اما عملکرد آنان در فاصله‏ کمى بعد از وفات پیامبر (صلى ‏الله‏ علیه ‏وآله ‏وسلم) نشان داد که گویى اصلا غدیر نبوده است، پیامبر را در آن صحنه ندیده ‏اند و کلامش را نشنیده‏ اند!

آرى، پیامبر متصل به وحى و تعیین شده از جانب خدا، غایب است و آن چه براى بسیارى ظهور دارد، حاکمى است که از پیش خود راى و نظرى دارد و دیگران نیز در کنار او راى و نظرى ‏اند!

به گزاف نگفته ‏ایم، اگر بگوییم؛ جامعه‏ آن روز، پیامبر (صلى‏ الله‏ علیه‏ وآله‏ وسلم) را آنگونه که باید، نشناخت، چون نشناخت، اطاعت نکرد و چون اطاعت نکرد، سودى نبرد .

بعد از وفات پیامبر (صلى ‏الله‏ علیه ‏وآله ‏وسلم)، آن روز که على (علیه‏ السلام) به همراه زهرا (علیهاالسلام) به در خانه‏ مهاجران و انصار رفت و از آنان براى یارى خود و دفاع از حق امامت دعوت کرد، کسى نداى او را اجابت نکرد ... تا آن جایى که امامى که براى ساختن جامعه‏ بشرى آمده بود، بیست و پنج ‏سال در اطراف مدینه، نخل خرما کاشت و قنات حفر کرد! گویا، جامعه‏ آن روز، انسانى براى ساخته شدن ندارد و با امام خود معامله‏ غایب را مى‏ کند!

آنگاه که مردم، خود، از ظلم و تبعیض خلفا به ستوه آمدند و به در خانه امام ریختند و با او بیعت کردند، همانان، چون امام، حکومت و ولایتى را که ایشان انتظار داشتند، به صاحبان امتیازات اعطا نکرد، بر وى شمشیر کشیدند و جهل را به راه انداختند، و چون در جنگ با معاویه، قرآن‏ها بر سر نیزه شد، نصیحت‏هاى آن قرآن مجسم، در گوش‏هاى سنگین‏شان اثر نکرد و گفتند: «اى على! یا بگو مالک اشتر باز گردد و یا با تو خواهیم جنگید.» !

آرى، امام (علیه ‏السلام) در صفین، از جمعى از لشکریان خود، شکست‏ خورد که اساسا تفاوتى با لشکریان معاویه نداشند! آنان، بعد از نتیجه‏ حکمیت، اهداف شیطانى خود را با زمزمه‏ هاى قرآنى آمیختند و در برابر امام خویش، نهروان را به راه انداختند .

امام، بعد از پیروزى بر نهروانیان، آنان را به جنگ با معاویه طلبید، بهانه آوردند و تخلف کردند تا آن جا که امام (علیه‏ السلام) فرمود:

لوددت انی لم ارکم و لم اعرفکم (9)؛ اى کاش شما را ندیده بودم و نمى‏ شناختم! بارالها! مرا از اینان بگیر و بدان را برایشان بگمار و آنان را از من بگیر و قهر از آنان را به من عنایت کن. (10)

در عصر امام مجتبى (علیه ‏السلام) نیز همین سپاهیان، لشکر امام بودند که به راحتى، با پول معاویه، تطمیع مى‏ شدند و امام را تنها مى ‏گذاشتند ... آن چنان که امام، تنها راه افشاى چهره دروغین معاویه را در صلح با او دید، گرچه حتى بسیارى از نزدیکان امام، این پیروزى بزرگ را درک نکردند و با ایشان، به این تعبیر سخن گفتند: « السلام علیک یا مذل المؤمنین‏»!
 

چون زمان به عصر امام حسین (علیه‏ السلام) رسید، در حالى که پاى حتى یک نفر از لشکریان شام به کربلا نرسیده بود، امام مسلمانان، در مقابل همانانى قرار گرفت که براى وى نامه فرستاده بودند و از او دعوت کرده بودند ...

امام سجاد (علیه‏ السلام) نیز بالاترین معارف و مفاهیم دین را در قالب دعا بیان مى‏ کرد؛ چرا که جامعه، بسترى براى شنیدن این معارف نبود .

زمان امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) گرچه زمینه را براى بهره‏ گیرى علمى از این دو بزرگوار بسیار مساعد مى ‏بینیم، اما بسیارى از انبوه حاضران در مجلس امام، کسانى هستند که هم به جلسات مالک بن انس مى‏ روند و هم نزد امام صادق (علیه ‏السلام) مى ‏آیند و تفاوتى هم میان این دو حس نمى ‏کنند! همانان که خود، قطره‏اى از دریاى علم امام را بر گرفتند، در مقابل او مکتب ساختند!

امام رضا (علیه‏ السلام) در شهر نیشابور، همه حقیقت دین را در یک جمله بیان فرمودند . گفتند: «کلمة لااله الاالله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی بشرطها و شروطها و انا من شروطها.»

در این مقارنه‏ زیبا و پر معناى توحید و ولایت، غربت و غیبت امامت در جامعه‏ آن روز را متذکر شدند، به طورى که اگر مردم عالم، همین یک کلام را مى ‏فهمیدند و عمل مى‏ کردند، هدایت مى ‏شدند .

از زمان امام جواد (علیه ‏السلام) تا زمان امام حسن عسکرى (علیه‏ السلام) این نشناختن و عدم توجه و بهره‏گیرى، بیش از هر زمان دیگرى، مشهود است. همین که تاریخ، خالى از بسیارى از رفتارها و عملکردهاى این بزرگواران است، خود، شاهد این مدعا است که جامعه‏ اى که مى‏ بایست ‏به رفتار و حرکات امام و هادى خود توجه مى‏ کرد، الگو مى ‏گرفت و نقل کرد، نگاهش به سمت امام نبوده است و با او معامله یک غایب را کرده است!

با کمى تدبر در این نمونه‏ ها، در مى‏ یابیم که مردم، تا در کنار ائمه بودند، معناى نیاز به امام را درک نمى ‏کردند، گرچه هرگاه به مشکلى جدى بر مى‏ خوردند، از خلفا گرفته تا مردم عادى، به ائمه (علیهم‏ السلام) رجوع مى‏ کردند، اما این رجوع، همیشگى و داراى پشتوانه معرفتى نبود؛ چرا که هیچ وقت ‏به امام، به عنوان تنها راه هدایت و نجات، نمى ‏نگریستند.

این، همان است که حضرت امیر (علیه ‏السلام) در روایتى مى ‏فرماید:

«اللهم ... انک لا تخلى ارضک من حجة لک على خلقک ظاهر لیس بالمطاع او خائف مغمور ... (11)

بارالها! تو، زمینت را از حجت‏ بر خلقت، خالى نمى‏ گذارى. او، یا ظاهر و آشکار است، ولى مطاع مردم نیست و یا خائف و ناشناخته است .

بنابراین، غیبت، در مفهوم نشناختن امام، صبغه‏ روشن تاریخ امامت است. به همین دلیل، آنگاه که جوامع بشرى، از امام روى گرداندند و نخواستند اطاعت کنند تا بهره ببرند، اراده‏ الهى، بر این تعلق گرفت که این بار، روى امام از جامعه پنهان داشته شود تا بشریت محتاج و نیازمند به امام، این نیاز را درک کند: «اذا غضب الله تبارک و تعالى على خلقه نهانا عن جوارهم (12)؛ وقتى خداوند متعال، بر خلقش غضب کند، (اهل بیت) را از جوار آنان دور مى‏ کند.»

پس غیبت، حاصل رفتارها و عملکرد بشریت ‏بوده است و تغییر و اصلاح این رفتارها، مى‏تواند خود، مهم‏ترین عامل ظهور باشد .

به عبارت دیگر، ظهور، با تغییر و دگرگونى فکرى و عملى ما صورت مى ‏گیرد؛ چرا که «ان الله لایغیر ما بقوم حتى یغیروا ما بانفسهم‏»(13)؛ خداوند، سرنوشت هیچ قومى را تغییر نمى‏ دهد مگر این که خود را تغییر دهند .

نکته ‏اى که نباید فراموش کنیم، این است که گرچه غیبت، سلب نعمت ظهور و دیدار امام است و در واقع، اثر بى توجهى ‏ها و غفلت‏هاى بشریت‏ بوده است، اما از بعد دیگر، مقدمه‏ یک کمال است؛ چرا که غیبت، مى‏ تواند مقدمه‏ یک احساس نیاز در مردم باشد.

بهتر است ‏براى روشن شدن مطلب مثالى بزنیم. انسانى را در نظر بگیرید که در خانه‏ خود، آب روانى را در اختیار دارد، به طورى که هر زمانى که بخواهد مى‏ تواند از آن آب بهره‏مند گردد، اما او، مادامى که در کنار آب بوده است، قدر آن را ندانسته و استفاده‏ لازم را از آن نکرده است، اما همین انسان، چون آب قطع گردد، احساسى در او زنده مى ‏شود. آن احساس، نیاز به آب است. این احساس به صورت یک امر جدى و واقعى، در درونش ظهور مى ‏کند، به طورى که اگر محرومیت ادامه یابد، فشار تشنگى و ... او را وامى‏دارد که به حرکتى بیندیشد و براى دست‏یابى به آب، تلاش کند و از همه‏ ابزارهاى ممکن، براى رسیدن به آب کمک مى‏ گیرد و دیگران را به یارى مى ‏طلبد، حتى جان خویش را به خطر مى‏ افکند تا شاید جرعه آبى براى رفع تشنگى بیابد .

در تحمل این رنج‏ها و سختى‏ ها، به باور دیگرى، درباره‏ آب دست مى‏ یابد. در اثناى کار که با مشکلات دست و پنجه نرم مى‏ کند و نمناکى زمین، به واسطه‏ نزدیکى به آب را حس مى ‏کند، قشنگى‏ اش بیشتر مى‏ شود و شوق رسیدن به آب، همه‏ وجودش را در برمى ‏گیرد .

حال انسان عصر غیبت نیز چنین است. وجود امام، آب حیاتى بود که تاریخ گذشته، آن طور که شایسته بود، نسبت ‏به آن احساس عطش نکرد و از آن بهره نبرد. جامعه‏ بشرى، باید مى ‏فهمید که قرآن باید در کنار ولى خدا باشد و آن چه مى ‏توانست ‏به بشریت در درک این معنا کمک کند، نفس مسئله‏ غیبت‏ بود.

غیبت، عامل یک تلاش ویژه در فهم دین مى ‏گردد، نه این که حاصل این تلاش، مى‏ تواند جایگزین ظهور امام باشد، اما مى ‏تواند باعث گردد که در یک محدوده‏ اى، مردم، به طور جدى، به دین بیندیشند، و براى دست‏یابى به آن، تلاش کنند و با واقعیت‏ها رو به‏ رو شوند تا در نهایت، به نقطه‏ اى نزدیک شویم که عده ‏اى، امام را درک کنند و بخواهند که از او اطاعت کنند. لذا شک نداریم که اگر امروز، ظهور امام تحقق یابد، سؤالات بسیارى از مردم، دیگر از سنخ سؤالاتى که در آن عصر از حضرت امیر (علیه ‏السلام) پرسیدند، نخواهد بود. (14)

بنابراین، غیبت، مى‏ تواند احساس نیازى را در بشر زنده کند که اگر واقعى باشد، همان مفهوم انتظار است. انتظار، هیچ چیزى جز احساس یک عطش و حرکت ‏براى رفع آن نیست. هر چه ‏قدر که جوامع بشرى، پیچیده‏ تر مى ‏شوند، این نیاز و عطش، خود را بیشتر نشان مى‏ دهند .

در واقع، انتظار، مرحله‏اى از کمال بشر است که مقدمه ‏اش، نیاز، واقعیتش، تلاش و حرکت‏ براى دست‏یابى به راه هدایت و اطاعت آن است. به همین دلیل است که انتظار را «افضل العبادة‏» (15) نامیده ‏اند .

امام صادق (علیه ‏السلام) مى‏ فرماید:

من مات منکم و هو منتظر لهذا الامر کمن هو مع القائم فی فسطاطه؛ لا، بل کمن قارع معه بسیفه؛ لا، والله! الا کمن استشهد مع رسول الله (صلى‏ الله علیه ‏وآله‏ وسلم) (16)

هر کس از شما بمیرد، در حالى که منتظر امر ظهور باشد، مانند کسى است که با حضرت قائم (علیه‏ السلام) در خیمه‏ ایشان بوده است؛ نه، بلکه، مانند کسى است که همراه با حضرت شمشیر بزند؛ نه، به خدا قسم! نیست مگر مانند کسى که همراه رسول خدا (صلى‏ الله‏ علیه‏ وآله‏ وسلم) شهید شده است .

در همین باره مى ‏توانیم بگوییم که منتظر واقعى و مشتاق ظهور، کسى است که از یک طرف، بیشتر به دنبال فهم دین و شناخت آن است و از طرف دیگر، پیوندى گسست‏ ناپذیر با اهداف و آرمان‏هاى امام موعود خود دارد، به طورى که در راه آن اهداف، گام برمى‏ دارد و جهت‏گیرى ‏ها و گرایش‏ هایش در چهارچوب آن اهداف شکل مى ‏گیرد. جامعه‏ منتظر، اگر انتظارى راستین و صادقانه داشته باشد، دست کم، در حوزه‏ خود، سعى در رفع مشکلات و ناسامانى‏ هاى مردم مى ‏کند و خواسته‏ ها و آرمان‏ هاى امام موعود را در محیط خود تحقق مى‏ بخشد. بنابراین، انتظار راستین فرج، خود، فرج و گشایشى است در فهم دین، از یک طرف، و در اصلاح کار جامعه و مردم، از طرف دیگر، و این است معناى حدیث: «انتظار الفرج من الفرج‏.» (17)

انتظار، خود، فرج و گشایش نیست، اما اگر حقیقى باشد، بخشى از فرج خواهد بود؛ چرا که معنایش این است که کسانى، در جهت فهم دین گام بردارند و به آن عمل کنند و جامعه را به آن سمت ‏سوق دهند، و در نهایت، به آن درجه ‏اى برسند که بخواهند امام را اطاعت کنند، همان چیزى که در زمان ظهور ائمه در گذشته بسیار کم بود .

امرى که در کنار همه‏ این تلاش‏ها و حرکت‏ها، نقش اساسى دارد، مسئله‏ دعا در حق ظهور است. روشن است که دعا، نباید لقلقه‏ زبان باشد؛ چرا که دعاى فرج، بدون حرکت و تلاش، به مصداق «الداعی بلا عمل کالرامی بلاوتر» (18) سودى نخواهد داشت .

انتظار، هیچ چیزى جز نشان دادن احساس نیاز نیست و این نشان دادن، راه‏هاى متفاوتى دارد که حرکت و کوشش براى شناخت دین و عمل به آن، یکى از نمودهاى آن است و نمود دیگر، دعا و تفرج براى فرج است. فرمودند:

«اکثروا الدعا بتعجیل الفرج؛ فان ذالک فرجکم (19)؛ براى تعجیل فرج زیاد دعا کنید؛ زیرا، همین، فرج شما است.»

بنابراین، هرگاه مردم، احساس نیاز کنند و این نیاز را در عمل نشان دهند، وعده‏ الهى تحقق خواهد یافت. در آن زمان، بزرگ‏ترین بهره ‏اى که مردم منتظر از امام غایب مى ‏برند، آن است که ذکرش و یادش، آنان را رشد مى‏ دهد و تفکر و آگاهى آنان را ارتقا مى ‏بخشد .

در واقع، ما در انتظار یک بذرى که در آینده کاشته شود و درختى پدید آید و میوه‏ اى به بار دهد، نیستیم، بلکه ما، انتظار میوه ‏اى رسیده را مى‏ کشیم که هر لحظه مى‏ تواند در دستان ما باشد .

بنابراین، انتظار ظهور، دور از دسترس نیست . انتظار، در تمامى لحظه‏ ها است، لحظاتى که در آن، امیدى نهفته است که مى تواند مانع از گناه و عامل شوق به طاعت و بندگى خدا و مقاومت و پایدارى در مقابل ناملایمات باشد .

پى‏ نوشت‏ها:

1) ذاریات: 56 .

2) بحارالانوار، ج 23، ص 89 .

3) زیارت جامعه‏ کبیره .

4) اصول کافى، ج 1، باب 4، ج 10 .

5) در بعضى روایات، دو حجت، از جانب خداوند، براى مردم ذکر شده است: حجت ظاهرى، یعنى انبیا و رسل و ائمه (علیهم‏السلام)، و حجت‏ باطنى یعنى عقل (تحف العقول، ص 285، امام موسى بن جعفر (علیه‏ السلام).) از این جهت، کسانى با الهام از مضامین چنین احادیثى، «حجت‏» ، را در حدیث ‏بالا، به «عقل‏» معنا کرده ‏اند، در حالى که حتى اگر در صدد جمع احادیث ‏باشیم، لازم است ‏حجت را در مفهوم کلى آن، یعنى ظاهرى و باطنى، هر دو، تفسیر کنیم؛ چرا که در حدیث، هیچ قرینه ‏اى، جهت تخصیص دادن «حجت‏» به «حجت‏ باطنى‏» یعنى - عقل - وجود ندارد و در صورتى که کلى معنا کنیم، ضرورت وجود حجت ظاهر ظاهر (امام) همچنان باقى است. به علاوه، احادیث دیگرى وجود دارد که ما را در تفسیر «حجت‏» به «امام‏»، مطمئن مى ‏سازد که به نمونه‏هایى از آن ‏اشاره مى‏ کنیم .

نیاز عقل به وحى و حجت ظاهرى، خود، مطلب جداگانه‏اى است که در جاى خود قابل اثبات است.

1- قال الصادق (علیه ‏السلام): «والله! ما ترک الله الارض منذ قبض آدم الا فیها امام یهتدی به الى الله عزوجل و هو حجة‏الله عزوجل على العباد.» «بحارالانوار، ج 23، ص 23، ح 27 .»

2 - قال الصادق (علیه‏ السلام): «لو لم یبق فی الارض الا رجلین لکان احدهما الحجة.» «بحار، ج 23، ح 24 .»

6) بحارالانوار، ج 102، ص 215 .

7) بصائر الدرجات، باب 16، ح 1 .

8) بحارالانوار، ج 52، ص 92 .

9) نهج‏ البلاغه، خ 27 .

10) نهج ‏البلاغه، خ 25 .

11) اصول کافى، کتاب الحجة، باب النادر فی حال الغیبة، ح 3 .

12) اصول کافى، کتاب الحجة، باب فی الغیبة، ح 31 (امام باقر علیه ‏السلام.)

13) رعد: 11 .

14) زمانى که حضرت امیر (علیه ‏السلام) بر منبر فرمود «سلونی قبل ان تفقدونى‏» ، شخصى برخاست و پرسید: «در سر و روى من، چند مو وجود دارد؟»

15) منتخب الاثر، فصل 10، باب 2، ح 16 .

16) بحارالانوار، ج 52، ص 126، ح 18 .

17) بحارالانوار، ج 52، ص 130 .

18) دعا کننده، بدون حرکت و عمل، مانند کمال بدون زه است. بحارالانوار، ج 93، ص 312 .

19) کمال الدین، باب 45، ح 4 .

مجله انتظار، ش 6