شناخت سنت های این عالَم، کلید بُرد در زندگی

برای این عالم قوانین و سنت هایی وجود دارد که امور انسان ها بر پایه ی آنها تدبیر می شود و حرکت بر وفق این سنن، پیروزی و برد در همه ی صحنه های زندگی را به دنبال دارد. به همین خاطر خداوند در آیات متعدد انسان ها را دعوت به سیر در زمین و نگریستن عاقبت پیشینیان کرده تا انسان ها از آن درس بگیرند و مسیر زندگی خود را بر اساس آن هموار کنند. اکنون به تعریف سنت پرداخته و آن را از نظر لغوی و اصطلاحی مورد بررسی قرار می دهیم.

سنت چیست؟

لفظ « سُنَّت » در قرآن کریم 14 بار در 9 سوره و « سُنَن » که جمع آن است 2 بار در 2 سوره آمده است. در مجموع 16 بار این کلمه در قرآن یاد شده است ؛ تعابیری مانند « سُنَّهَ الله » [سوره مبارکه احزاب آیات 62 و 38 ، سوره فاطر آیه 43، سوره غافر 85 ، فتح 23] [1]، « سُنَّهُ الأوَّلین » [ انفال 38 ، فاطر 43 ، فجر 13 ، کهف 55] [2]، « سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنا » [سوره اسراء 77] [3]، « سُنَنَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِكُمْ » [نساء 26][4] ، « سُنَن » بدون اضافه [ آل عمران 137][5] .

در این قسمت با توجه به سخن بزرگان به سه معنا برای این کلمه اشاره شده است :

1. روش و طریقه

در تهذیب برای این واژه معنای طریقه ذکر شده است و گفته شده : وقتی گفته می شود فلان کس از اهل سنت است معنایش این است که از اهل طریق مستقیم و پسندیده است و این واژه از سَّنَن گرفته شده که به معنای طریق است .[6]

راغب می گوید : سُنَن جمع سنت است و سُنَّهُ الوَجه: طریقت و روش آن و سنت نبی راه و روش پیامبر صلی الله علیه و آله  است که آن را بر می گزیند و مقصد خویش قرار می دهد و درباره سنت خداوند تبارک و تعالی دو صورت گفته شده است: الف) روش حکمت خداوند ؛ ب) روش طاعت و بندگی او [7].

سرنوشت تمام امت ها و ملت ها در طول تاریخ بر اساس سنت های الهی رقم زده می شود و هیچ حکومت و قدرتی را یارای گریز از آنها نیست چنانکه کلام خداوند متعال در جای جای قرآن مجید پرده از این واقعیت بر می دارد و مژده ی دوران ظهور ایشان را به صالحین می دهد

ابن منظور نیز در معنای سنت می نویسد : السُّنَّه : الطریقه و السُّنَن أیضًا و در ادامه می گوید : در احادیث بارها از سنت و تحول‌های بعضی از سنت‌ها یاد شده است .[8]

در قاموس هم به معنای طریقه و رویه آمده است .[9]

بنابراین آن قسمت از تدابیر و سازمان دهی خداوند که دارای تداوم و تکرار بوده و روش و رویه و طریق حکمت و اراده او را به نمایش می گذارد درمتون اسلامی به ویژه قرآن « سنة الله » نامیده می شود . [10]

2. جریان مستمر

همچنین گفته شده سنت که جمع آن سُنَن است از ماده سَنَّ به معنای جریان مستمر یک شیء است و این جریان به آسانی و سهولت انجام می پذیرد ؛ این جریان مستمر، ممکن است در عمل یا کلام و یا صفتی از صفات باشد که با اختلاف موارد ، ضوابط آن نیز مختلف می شود .[11]

همچنین به معنای سیره و روش صاف و دائم ، تعریف شده و گفته اند : ریشه آن ، قول عرب : سَنَّ الماءَ إذا و إلی صَبّه : آب را پیاپی و آسان ریخت می باشد ؛ چه آنکه روش رام و سیره آسان، به گونه ریزش آب به کیفیت مذکور، نزد اهلش در جریان است . [12]

ابن فارس در مقاییس اللغه گوید: معنای ریشه های مادّه نامبرده در همه مشتقات آن جاری است و همین تفسیر و تعریف از دیگر محققین اهل لغت نیز ، استظهار می شود و لذا در هر یک از مشتقات آن ، شباهت به ریزش آب با چگونگی یاد شده می بایستی ملحوظ شود .[13]

3. امور محکم و استوار؛ دندان

ریشه سُنَن، سَنَّ است که به مفهوم امور محکم و استوار و به دندان اطلاق می شود ، اطلاق سنت بر قانونمندی های ثابت و بدون تحول با توجه به ریشه آن ، مناسبت تام دارد ؛ زیرا طرق حکمت الهی یا آنچه سنت پیامبر صلی الله علیه و آله نامیده می شود ، از این ثبات و استحکام برخوردار است .[14]

برای این عالم قوانین و سنت هایی وجود دارد که امور انسان ها بر پایه ی آنها تدبیر می شود و حرکت بر وفق این سنن، پیروزی و برد در همه صحنه های زندگی را به دنبال دارد. به همین خاطر خداوند در آیات متعدد انسان ها را دعوت به سیر در زمین و نگریستن عاقبت پیشینیان کرده تا انسان ها از آن درس بگیرند و مسیر زندگی خود را بر اساس آن هموار کنند

سنت در اصطلاح مفسران

آیة الله جوادی آملی می گوید: سرنوشت تمام امت ها و ملت ها در طول تاریخ بر اساس سنت های الهی رقم زده می شود و هیچ حکومت و قدرتی را یارای گریز از آنها نیست، در حقیقت مجرای تحقق اراده الهی در جهان، قانون های ثابتی هستند که در تمام هستی برقرارند. همان گونه که در علوم طبیعی بین علتها و معلول ها یک رابطه ثابتی وجود دارد که به صورت قانون های علمی مورد مطالعه و استفاده قرار می گیرند؛ در نظام اجتماعی هم بین عملکرد انسان ها و سرنوشت آنها در طول تاریخ نیز قوانین ثابتی حاکم است و صعود و سقوط اقوام، ملت ها، تمدن ها و حکومت ها قانونمندی دارد؛ همان گونه که عزت و ذلت افراد تابع علل و اسباب است و هیچ مشیتی بدون حکمت نیست.[15]

علامه طباطبایی رحمه الله در تعریف سنت می گوید: کلمه سنت به معنای طریقه معمول و رایج است که به طبع خود غالباً یا دائماً جاری باشد. در جای دیگر می فرماید: سنن جمع سنة و به معنای طریقه ای است که جامعه در قرآن سیر می کند.[16]

شیخ طوسی نیز تکرار را در معنای سنت اخذ نموده و بیان می دارد : اصل سنت عبارت است از راه و روش؛ و هر کس کاری را یکبار یا دوبار انجام دهد به آن سنت اطلاق نمی گردد زیرا سنت روش معمول و رایج است، روش و طریق هم به عمل کم رایج نمی گردد.[17]

آیة الله مصباح یزدی نیز می گوید : اگرچه قرآن کریم، لفظ سنت را در مورد نزول عذاب بر اقوام و جوامع باطل گرا و کافر و مشرک و ظالم و فاسق و فاجر به کار می گیرد ولی از آنجا که هیچ یک از افعال الهی را عبث و گزاف و بی حساب و کتاب نمی دانیم بلکه همه آنها را بر اساس ضوابطی که در صنعت حکمت او سرچشمه می گیرد می دانیم؛ می توانیم اصطلاح سنت الهی را بر ضوابطی که در افعال الهی وجود دارد یا روش هایی که خدای متعال، امور عالم و آدم را بر پایه آنها تدبیر و اداره می کند اطلاق کنیم. [18]

سنت حکومت صالحان 

بنابر آنچه به عنوان معنای سنت گفته شد، روشن می شود که آینده از آن متقین است و روزی فرا خواهد رسید که جهان یکپارچه ندای توحید را به رهبری یگانه منجی عالم بشریت حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف سر خواهد داد زیرا معلوم گشت که سرنوشت تمام امت ها و ملت ها در طول تاریخ بر اساس سنت های الهی رقم زده می شود و هیچ حکومت و قدرتی را یارای گریز از آنها نیست چنانکه کلام خداوند متعال در جای جای قرآن مجید پرده از این واقعیت بر می دارد و مژده ی دوران ظهور ایشان را به صالحین می دهد و البته این خود تلنگری خواهد بود برای کسانی که هنوز به جرگه ی صالحین ملحق نشده اند زیرا آنها باید بدانند سنن الهی، روش خاص خداوند در تدبیر امور این عالم است و با توجه به ویژگیهایی که در بخش بعد برای آنها ذکر می کنیم قطعی و مسلم بوده و استثنائی نخواهند داشت .

پی نوشت:

[1] « ما كانَ عَلَى النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فیما فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً .

سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدیلاً . »

« اسْتِكْباراً فِی الْأَرْضِ وَ مَكْرَ السَّیِّئِ وَ لا یَحیقُ الْمَكْرُ السَّیِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ سُنَّتَ الْأَوَّلینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدیلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْویلاً . »

« فَلَمْ یَكُ یَنْفَعُهُمْ إیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتی‏ قَدْ خَلَتْ فی‏ عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْكافِرُونَ .

سُنَّةَ اللَّهِ الَّتی‏ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدیلاً . »

[2] « قُل لِلَّذینَ كَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ وَ إِنْ یَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلینَ .

لا یُوْمِنُونَ بِهِ وَ قَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الْأَوَّلینَ . »

« وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُوْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدى‏ وَ یَسْتَغْفِرُوا رَبَّهُمْ إِلاَّ أَنْ تَأْتِیَهُمْ سُنَّةُ الْأَوَّلینَ أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ قُبُلاً .

[3] سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنا قَبْلَكَ مِنْ رُسُلِنا وَ لا تَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْویلاً . »

[4] « یُریدُ اللَّهُ لِیُبَیِّنَ لَكُمْ وَ یَهْدِیَكُمْ سُنَنَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ یَتُوبَ عَلَیْكُمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَكیمٌ . »

[5] « قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا كَیْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبینَ . »

[6] ابو منصور محمد بن أحمد الازهری ، تهذیب اللغة ، ج 12 ، ص 212 .

وقال أبو بكر : قولهم فلان من أهل السُّنة معناه : من أهل الطَّرِیقة المستقیمة المحمودة ، وهی مأخوذة من السَّنَن وهو الطریق .

[7] حسین ابن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن‏ ، ج 1 ، ص 429 .

فالسُّنَنُ:جمع سُنَّةٍ، و سُنَّةُ الوجه: طریقته، و سُنَّةُ النّبیّ : طریقته التی كان یتحرّاها، و سُنَّةُ اللّه تعالى: قد تقال لطریقة حكمته، و طریقة طاعته .

[8] محمد ابن مکرم ابن منظور ، لسان العرب‏ ، ج 13 ، ص 225و226 .

و قد تكرر فی الحدیث ذكر السُّنَّة و ما تصرف منها، و الأَصل فیه الطریقة و السِّیرَة، و إِذا أُطْلِقَت فی الشرع فإِنما یراد بها ما أَمَرَ به النبیُّ، صلى الله علیه وآله و سلم، و نَهى عنه و نَدَب إِلیه قولًا و فعلًا مما لم یَنْطق به الكتابُ العزیز، و لهذا یقال فی أَدلة الشرع: الكتابُ و السُّنَّةُ أَی القرآن و الحدیث .

[9] سید على اكبر قرشی ، قاموس قرآن‏ ، ج 3 ، ص 342 .

[10] لیلا سلطانی ، " سنتهای الهی در قرآن " ، بانک مقالات قرآنی ، 3/6/1388 .

[11] حسن مصطفوی ، التحقیق فی كلمات القرآن الكریم ، ج‏ 5 ، ص 237 .

أنّ الأصل الواحد فی هذه المادّه : هو جریان أمر منضبط ، سواء کان هذا الأمر و جریانه فی ظهور صفهٍ أو عملٍ أو قول ، تختلف الضوابط باختلاف الموارد .

[12] محمد محمدی گیلانی ، قرآن وسنن الهی در اجتماع بشر، ص 49 .

[13] أبوالحسین أحمد بن فارس بن زكریا ، معجم مقاییس اللغة ، جزء الثالث ، کتاب السّین .

[14] کاظم قاضی زاده ، " سنتهای حاکم بر جوامع بشری از دیدگاه قرآن کریم " ، پایگاه اطلاع رسانی فعالیتهای قرآنی دانشجویان ، 27/5/1388 .

[15] عبدالله جوادی آملی ، " نگاهی قرآنی به تبعات هجوم آمریکا به عراق " ، بانک مقالات قرآنی ، 3/6/1388 .

[16] محمد حسین طباطبایی ، المیزان فی تفسیر القرآن ، ج 16 ، ص 340 .

السنه هی الطریقه المعموله التی تجری بطبعها غالباً أو دائماً

[17] محمد ابن حسن طوسی ، التبیان فى تفسیر القرآن‏ ، ج 8 ، ص 363 .

و اصل السنة الطریقة و من عمل الشی‏ء مرة أو مرتین لا یقال: إن ذلك سنة، لأن السنة الطریقة الجاریة، و لا تكون جاریة بما لا یعتد به من العمل القلیل‏ .

[18] محمد تقی مصباح یزدی ، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن ، ص 425 .