چیستیِ «سعادت» انسان از دیدگاه ارسطو

«نظریه متعادل» می گوید: «سعادت نه فقط یك امر بیرونى است و نه فقط یك امر درونی؛ بلكه از آن جهت كه انسان داراى روح است و سعادت ارتباط با مسایل روحى او دارد، یك امر درونى محسوب می شود؛ و از آن جهت كه انسان با اشیاى خارجى و دنیای خارج تماس دارد و اشیاى خارجى در زندگى او تأثیر مى ‏گذارند، قسمتی از سعادت او مربوط به امور خارجى است» و برای کسب سعادت، همه این عوامل باید جمع شوند تا انسان به سعادت برسد.

ارسطو هم عوامل خوشبختى و سعادت را به 3 دسته تقسیم کرده است:

 ۱) امور روحى 2) امور بدنى و جسمى 3) امورى كه در خارج هستند. برای تأمین سعادت انسان، مجموع این عوامل باید جمع باشند.

ایشان «امور روحی» برای کسب سعادت را نیز به 3 دسته تقسیم کرده اند:

 1) حكمت: یعنی انسان حكیم باشد، یعنى عالم بوده و مسایل را بداند و جایگاه ‏هاى امور را تشخیص دهد.

 2) عدالت: یعنی انسان عادل باشد؛ روحاً شخصیت عادلى داشته باشد و هر چیز را در جایگاه خودش قرار دهد.

 3) شجاعت.

ارسطو در «امور بدنی» هم قائل به سه عامل است:

1) سلامت بدن: اگر بدن ضعیف و بیمار باشد و نتواند در مقابل بیماری ها از خود حفاظت کند و نیازهای خود را برطرف کند؛ نتواند کسب روزی کند؛ پس در نتیجه در رنج بوده و خوشبخت نیست.

2) قدرت: بدن علاوه بر سلامت، باید قوت و قدرت داشته باشد.

3) زیبایی: ارسطو معتقد است یکی از عوامل خوشبختی زیبایی بدن و چهره انسان است.

عواملی که نامبرده شد، جزو عوامل روحی، بدنی هستند که هرکدام به زیرمجموعه هایی مثل حکمت، عدالت، شجاعت، سلامت، قدرت و زیبایی تقسیم شدند. ارسطو عامل سوم یعنی «عامل خارجی» را هم به سه قسمت تقسیم کرده:

1) ثروت: انسان فقیر و محتاج دیگران نباشد. براى نان شبش جلوى دیگران دست دراز نكند؛ ثروت داشته باشد.

2) مقام: یعنی انسان در اجتماع رتبه ای احراز کرده باشد. زیردست و ذلیل نباشد.

3) داشتن فامیل (تنها نبودن انسان): یعنی انسان تنها نباشد. دارای بستگان و اقوام باشد. در قدیم  اوضاع مثل امروز نبود. اگر کسی پسر نداشت یا فقط یک پسر داشت، یا فقط فرزند دختر داشت، برایش خیلی غم انگیز بود. فرزند فقط جنبه عاطفى نداشت؛ بلکه جنبه اقتصادى، سیاسى و نظامى داشت. فرزندان ذکور در امور اقتصادی، کشاورزی، دامداری و در موقع جنگها برای خانواده کمک خوبی محسوب می شدند. داشتن فامیل و قوم، قبیله و عشیره در مواقع خطر نیز حائز اهمیت بود.

یکی از عواملی که باعث شد، فتنه های قریش در نطفه خفه شود و نتواند به حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و‌آله) آسیبی برساند، داشتن قبیله و عشیره ایشان بود که از حضرت پشتیبانی می کردند. شخصیت های بانفودی مثل حمزه سیدالشهدا و ابوطالب از حضرت دفاع می کردند. بنابراین، مسئله پشتیبانى هم از لحاظ فردى و اجتماعى و هم سیاسى مسئله مهمى است. در اسلام به این مسئله اهمیت داده شده و سفارش شده برادرانتان را زیاد كنید، رنج شان را تحمل كنید، از خطاهای شان بگذرید. از اختلاف، قهر و سوء ظن و جدل بپرهیزید. این بود نظریه ی ارسطو که عوامل روحی و بدنی و خارجی را در سعادت انسان موثر می دانست.

آیا نظریه ی ارسطو درباره سعادت، یک نظریه ی کامل است؟

مرحوم استاد مطهری (رحمة اللَّه علیه) فرمودند: نظریه ی ارسطو نظریه ی کاملی نیست. عوامل دیگرى وجود دارند كه در سعادت تأثیر دارند و چه بسا مهمتر از عواملی باشند که ارسطو شمرده است.

ایشان از نوع عوامل روحی که در سعادت بشر مؤثر است «ایمان» را نام برده اند. «ایمان» از بنیادى‏ترین عوامل سعادت است. قرآن وقتى مى‏ خواهد در مورد سعادت و خوشبختى انسان صحبت كند، مى‏ فرماید: « وَالْعَصْرِ؛ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِی خُسْرٍ؛ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ = سوگند به عصر (غلبه حق بر باطل) واقعا انسان دستخوش زیان است مگر كسانى كه گرویده و كارهاى شایسته كرده و همدیگر را به حق سفارش و به شكیبایى توصیه كرده‏ اند» (سوره عصر).

قرآن همیشه اولین شرط را «ایمان» بیان می کند و خداوند قسم مى‏ خورد كه ایمان اساسى‏ترین عامل خوشبختى است. انسانى را كه اهل خسران و ضرر است، نمى ‏توانیم بگوییم خوشبخت است؛ مگر به شرط داشتن «ایمان».

اساساً حكمت، عدالت، شجاعت، سلامت، قدرت، زیبایى، ثروت، مقام و فامیل که ارسطو می شمارد، در مقابل ایمان ارزشی ندارند و اگر ایمان نباشد، نه تنها این عوامل سعادت آفرین نیستند؛ بلکه عوامل بدبختى و شقاوت انسان می شوند.

هر چقدر ثروت بیشتر شود، انسان از خدا دورتر می شود. هر چقدر فامیل بیشتر باشد، قلدرى و زورگویی بیشتر می شود. هر مقدار مقام بالاتر رود، ظلم و تعدى به حقوق دیگران بیشتر می شود. زیبایى بیشتر مساوی می شود با فتنه انگیزى بیشتر. سلامت و قدرت بیشتر، آرزوهاى بزرگتر و واهی را در پی خواهد داشت. وقتی بدن سالم است، فرد مى‏ گوید: حالا که سالم هستم و وقت دارم پس به دنیا داری بپردازم. او با همین محاسبه، توبه را عقب می اندازد. می بینیم که وقتی ایمان نباشد همه عوامل تبدیل به فتنه شده و انسان را به بدبختی و شقاوت می کشانند. چه بسیارند افرادى كه زیبایى‏ و سلامت و قدرت بدنی شان آنها را به جهنم کشانده است. تا وقتی که فقیرند، فكر خدا نیستند، همین که ثروتمند مى‏ شوند از خدا دور مى‏ شوند. علم بدون ایمان برای انسان خطرناك می شود.

شرط اساسى در سعادت و ارزش افراد ایمان و بزرگترین ملاکِ ایمان تقوى است. « إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ = در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست» (حجرات/13). گرامی ترین شما نزد خدا باتقواترین شماست نه پولدارترین و زیبا‏ترین، عالم‏ترین و...، تقوا اصل است.

شهید مطهری «تربیت» را عامل خوشبختی می داند

استاد شهید مطهری تربیتِ خوب را عامل خوشبختى انسان می داند. او می گوید: انسان باید در رفتار و معاشرت و در كلامش ادب داشته باشد؛ نسبت به بزرگترها پدر، مادر، برادر بزرگ و... ادب داشته باشد؛ نسبت به كوچكترها و دوستان ادب داشته باشد. تربیت شاخه‏ هاى زیادى دارد. فرد باید تربیت شود تا به كسى ظلم نكند؛ زور نگوید؛ كسى كه نظم را به هم مى ‏زند، بى‏ تربیت است.

امام صادق‏ (علیه السلام) فرمود: «ده كس را آدم ندانید. یكى از آنها كسانى هستند كه وقتى جا تنگ است، چهار زانو مى ‏نشینند و جای بیشتری را اشغال می کند». خداوند در آیه ۱۱ سوره مجادله می فرماید: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قِیلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ= ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که گفته می شود در مجالس جا باز کنید، (باید) جا باز کنید، تا خدا نیز برای شما جا باز کند (و درکارتان گشایش ایجاد شود).

کسی که خودش را بر دیگران ترجیح مى‏ دهد، تربیت نشده است. تربیت خوب فقط «ادب» نیست. مثلاً در فروشگاه ها می بینید بعضى ‏ها هستند، خیلى مؤدب و اتو كشیده اند و خیلی با احترام و ادب با شما صحبت می کنند؛ اما موقع فروش کالا طوری بر سر آدم کلاه می گذارند که انسان متوجه نمی شود. این شخص جانى است؛ بى‏ تربیت است؛ چون احترام به انسانیت و شئون انسانی  نمى‏ گذارد. جانی است، حتی اگر در كلام و به ظاهر ادب را هم رعایت كند.

مقام معظم رهبری در مورد هنر که از وسایل خوشبختی است فرمودند: مبارزه با هنر، مبارزه با خورشید است

آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب فرمودند: هر دینى اگر بخواهد باقی بماند، باید با هنر تركیب شود.

شهید مطهری درمورد «هنر»، «صنعت» و «عواطف رقیق» تعریف و تفسیرهایی دارند. ایشان می فرمایند: انسان باید با ذوق و سلیقه باشد. بعضى از بزرگان ما فرمودند که هنر در قرب انسان به خداوند تأثیر دارد. بعضى ‏ها بى‏ سلیقه اند و هیچ تمایلى به مقوله هنر ندارند و حتی بعضی ها با هنر مخالفند.

اگر قرار بود ساختمان مساجد را مثل یک ساختمان ساده مى ‏ساختند که هیچ علامتى از دین نداشته باشد، قطعاً ماندگار نمی بود. قرآن هایى وجود دارد كه با خط زیبا و مخصوص نوشته می شوند؛ زیباترین جلد كتابها جلد قرآن است؛ همه براى این است كه ماندگار باشند. شیوه ی تلاوت و قرآئت قرآن و موسیقی آن هنر است. هر مكتبى بیشتر بتواند هنر را به استخدام بگیرد، در پیشبرد اهداف خود موفق ‏تر است.

ایشان مثال بعدی را «صنعت» ذکر می کنند که چقدر در آسایش انسان مؤثر است، دستگاه ضبط صدا‏ و بلندگو که در اینجاست و صحبت های ما را ضبط می کند، اگر نبود، چگونه این کار انجام می شد. تکنولوژی، برق، وسایل نقلیه و ... همه در خوشبختی انسان نقش دارند. در قدیم که صنعت پیشرفت نکرده بود و وسایل نقلیه اختراع نشده بود، وقتی می خواستید به زیارت حضرت امام رضا (علیه السلام) بروید، باید 6 ماه جلوتر راه می افتادید. حاجیان برای رفتن به مکه یکسال در راه بودند و گاهی بعضی به مکه نرسیده، در سفر فوت می کردند. امروز علم و صنعت پزشکی، مشکلات فراوانی از زندگی انسان را برطرف کرده است. مکانیک، کامپیوتر و ... نیز هر کدام مصادیقی از پیشرفت علم و صنعت هستند. 

صنعت باعث صرفه‏ جویى در عمر و وقت انسان شده و انسان می تواند وقتش را برای کارهای دیگر اختصاص دهد. پس صنعت باعث خوشبختى و سعادت است. اما امروزه برخورد بد و استفاده نادرست انسان از صنعت مشكل‏ ساز شده است.