چرا امام علی (علیه السلام) دروغ را چون سراب نامید

 در روایات اسلامی از دروغ به عنوان کلید گناهان نام برده شده؛ آن‌چنان که امام علی(ع) درباره راستگویی گفته‌اند: «راستگویی، دعوت به نیکوکاری می‌کند و نیکو کاری دعوت به بهشت» توجه و تأمل در این حدیث راه جهنم را در مسیر دروغگویی به همه نشان داده و خاطر نشان می‌کند، دروغ سرچشمه همه گناهان و باعث بسیاری از ناهنجاری‌ها و آفات فردی، خانوادگی و اجتماعی است.

از این رو در راستای ضرورت توجه به سبک زندگی اسلامی، مضرات و آفتهای دروغ را از منظر قرآن و روایات و تأثیر آن را بر زندگی خانوادگی و اجتماعی در گفت‌وگو با حجت الاسلام و المسلمین محمد انتظاری مسؤول دفتر شورای سیاستگذاری ائمه جمعه مازندران مورد بررسی قرار داده‌ایم.

  اگر در یک زندگی اسلامی بخواهیم قرآن را میزان و معیار عملکردمان بدانیم، نظر قرآن درباره دروغگویی چیست ؟

-  قرآن مجید عوامل مختلفی را به عنوان عامل دروغگویی به ما معرفی می‌کند و منشأ دروغ گفتن را به شیطان ارتباط می‌دهد و به انسان هشدار می‌دهد که مراقب وسوسه‌های دروغین شیطان باشید، زیرا شیطان دروغگوست و با دروغ گفتن و قسم دروغ خوردن توانست آدم رافریب داده و گمراهش کند.

 قرآن به انسان هشدار می‌دهد که شیاطین و یاران ابلیس الهام کنندگان دروغ به انسان هستند و آنها  به این ناهنجاری‌ها دامن می‌زنند.

 در سوره یوسف(ع) آمده است که حسادت برادران یوسف به او باعث شد تا دروغ گفته و سعی در نابود کردن برادر خود داشته باشند. بی گمان حسادت شیطان به انسان نیز یکی از دلایل رانده شدن او از فردوس خداوند بود. آیه 61 سوره مبارکه آل عمران با صراحت  دروغگویان را مورد لعن خداوند متعال قرار داده است، بنا بر این اگر انسانی مورد لعن خداوند قرار بگیرد، آیا می‌تواند ارزش وجودی  داشته باشد؟ بی‌گمان پاسخ منفی است؛ در آیه سه سوره مبارکه زمر آمده است که خداوند، دروغگویان کفران کننده را هدایت نمی‌کند، توجه و دقت و مراقبت در آیات قرآن به ما هشدار می‌دهد که اگر سبک زندگی اسلامی را برگزیده‌ایم، در هر جایگاه و رتبه اجتماعی اعم از زن و مرد، مدیران یا افراد در سطوح مختلف اجتماعی باید اذعان داشته باشیم که قرآن فرموده است تنها کسانی به دروغ آلوده می‌شوند که به آیات خداوند و عالم قیامت اعتقاد ندارند.

در آیه 81 سوره اسراء  نیز آمده است که پروردگارا، ما را در هر کاری با صدق وارد کن و با صداقت و راستی هم خارج نما، یعنی هر مسلمانی باید در تمامی امور زندگی، ورودی و خروجی افعال و اعمالش را با صداقت تنظیم و همراه نماید، در روایتی که امام رضا(ع) از پیامبر مکرم اسلام(ص) نقل کرده‌اند، آمده است که از رسول اسلام(ص) می‌پرسند، آیا مؤمن ترسو می‌شود؟ فرمودند، بله، آیا مؤمن می‌تواند بخیل باشد؟ فرمودند، بله و آیا مؤمن می‌تواند دروغگو باشد؟ فرمودند، هرگز دروغ نمی‌گوید و اگر گفت، بدانید که مؤمن نیست. حتی با دروغگو رفاقت نکنید و از مصاحبت با دروغگو بپرهیزید.

 از منظر دین و قرآن چه عواملی موجب می‌شود که فرد به راحتی دروغ بگوید؟

- یکی از دلایل دروغگویی، عقده حقارت و خود کم بینی افراد عنوان شده است، افراد دروغگو چون به دیگران اعتماد ندارند و بدبین هستند، با دروغ گفتن سعی دارند خود را بزرگ جلوه دهند و در بیشتر کارهایشان نیز اهل تملق و بزرگ نمایی هستند. دروغ نشانه ضعف افراد است و روانشناسان می‌گویند، انسانهای شجاع، بزرگ و خودساخته دروغ نمی‌گویند، نفوذ شخصیت و کلام آنها در دل مردم تأثیرگذار است، اما دروغگویان، دروغ را ابزاری برای رسیدن به قدرت می‌دانند، در حالی که وقتی دیگران به دروغگویی آنان یقین حاصل کنند، قدرت دروغین آنان به ضعف تبدیل شده و در بین مردم از جایگاهی برخوردار نخواهند بود.

امام علی(ع) می‌فرماید: "شایسته است که مسلمان از دوستی و برادری با دروغگو بپرهیزد، زیرا او آنقدر دروغ می‌گوید که اگر سخن راستی هم بر زبان آورد، دیگر قابل باور نخواهد بود".

این ناباوری تا آنجا گسترش خواهد یافت که مردم، دروغگو را طرف مشورت خود قرار نمی‌دهند، زیرا می‌دانند انسان دروغگو ‌ایمان کافی ندارد. امام علی(ع) باز هم فرموده‌اند: "بنده طعم ‌ایمان را نمی‌چشد تا آن که دروغ را خواه به شوخی یا جدی ترک کند". بنابراین می‌توان دریافت که‌ایمان و دروغ رابطه ای متقابل دارند. از یک سو ‌ایمان مانع دروغ گفتن می‌شود و از سویی دروغ ‌ایمان را نابود می‌کند.

 اگر دروغ و دروغگویان در جامعه زیاد شوند، بر جامعه و زندگی خود و اطرافیانشان چه تأثیراتی خواهند داشت؟

- اجتماعی که از بی اعتمادی لبریز باشد، روابط افراد در دوستی‌های مشکوک و نافرجام گرفته تا رودربایستی‌ها، ملاحظه کاری‌ها، مصلحت جویی‌ها،  پنهان کاری‌ها و در نهایت انواع دشمنی‌ها خلاصه می‌شود.

دروغ می‌تواند ناهنجاری‌های اجتماعی مختلفی مانند تملق و مبالغه، نیرنگ وفرصت طلبی را در جامعه نهادینه کند و در این جامعه در هر شغل و جایگاهی متقلب و طماع و بی مسؤولیت و تنبل و رابطه باز مشاهده می‌شود.

اگر در یک زندگی که به سبک اسلامی اداره می‌شود، معتقد باشیم که دروغگویی آفت و عامل بسیاری از گناهان است، از توجه به قرآن درمی یابیم که قرآن دروغ را سرچشمه نفاق معرفی کرده، چنان‌که در آیه 77سوره توبه آمده است: "اعمال آنها نفاق در دلهایشان تا روز قیامت ایجاد کرد، به خاطر اینکه عهد خدا را شکستند و دروغ می‌گفتند".

از سوی دیگر گسترش نفاق و دروغ می‌تواند به نابودی سرچشمه‌های روابطی که می‌بایست در اجتماع بر پایه سلامت و صداقت و ارزشهای واقعی افراد تعیین شود، انجامیده و مهمترین سرمایه اجتماعی را که اعتماد متقابل و اطمینان  عمومی است، به ورطه سقوط بکشاند.

امام علی (ع) می‌گوید: از دوستی با دروغگو بپرهیز که او همان سراب است، دور را در نظر تو نزدیک و نزدیک را دور می‌سازد.

حتی در روایات آمده است که فرد دروغگو با انسان مرده تفاوتی ندارد، زیرا فضیلت زنده بر مرده، اعتمادی است که مردم به سخنان او دارند و گرنه بین مرده و دروغگو تفاوتی نیست، او حرف نمی‌زند و دروغگو حرف درستی نمی‌زند، بنابراین توجه به صداقت و راستگویی در جامعه می‌تواند به بهره برداری از شایستگی‌های افراد و قرار دادن افراد در موقعیتهای مناسب کمک کند، زیرا اگر دروغ و به تبع آن تملق نباشد، افراد  بر اساس توانایی‌هایشان به کار گرفته می‌شوند و امور جامعه را سامان می‌دهند.

  رواج دروغگویی در میان همسران و فرزندان در خانواده چه آسیبهایی به کانون خانواده خواهد زد؟

- اعتماد نداشتن همسران به یکدیگر یا ترس از سرزنش می‌تواند از دلایل دروغ میان زن و شوهر باشد، اگر زن و شوهر درک صحیحی از زندگی داشته باشند و موقعیتهای شغلی و خانوادگی یکدیگر را درک کنند، بی‌گمان نیازی به دروغ گفتن برای ادامه زندگی مشترک نیست. درک نکردن یکدیگر موجب می‌شود که زن و شوهر به گفتن دروغ متوسل شوند و هنگامی که بنا به هر دلیلی دروغ لو برود، اطمینان از خانواده رخت بر بسته و شک و بدبینی جایگزین اعتماد بین آنها خواهد شد و حتی فرزندان با ترس از مجازات  در برخی مواقع به دروغگویی روی می‌آورند.

 بنا براین اگر مادر و پدر به عنوان نخستین مربیان آموزشی فرزندان در محیط خانواده مبنای زندگی را بر پایه صداقت بگذارند و فرزندانشان را به شنیدن دروغ عادت ندهند و قبح آن را نریزند، یقیناً اگر کودکان مرتکب اشتباه بچگانه ای شدند، برای فرار از عواقب کار دروغ نمی‌گویند، خانواده‌ها باید دروغ را ضد ارزش و فعلی زشت و ناپسند به کودکان خود معرفی نمایند و به آنها این نکته را متذکر شوند که ممکن است با دروغ گفتن، مشکل آنها به صورت موقت حل شود، اما راه حل اصلی و اساسی و ریشه ای در صداقت است، زیرا اگر اعتماد دیگران از آنها سلب شود، روابط اجتماعی آنان تحت تأثیر قرار گرفته و در جامعه منزوی خواهند شد.

خانواده‌ها باید به فرزندان یاد بدهند که عادت کردن به دروغگویی مساوی است با مبتلا شدن به عارضه ای که دامن زندگی فردی و اجتماعی و دینی انسان را می‌گیرد و تأثیرات بسیار مخربی برزندگی شخص خواهد گذاشت، اگر این مسأله در خانواده و جامعه نهادینه شود و اگر از دروغ بپرهیزیم، از بسیاری از انحرافات در جامعه جلوگیری کرده‌ایم.