www.montazer.ir
پنج‌شنبه 13 مارس 2025
شناسه مطلب: 4752
زمان انتشار: 28 فوریه 2016
پژوهشى درباره كيفيّت تسبيح  حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)

پژوهشى درباره كيفيّت تسبيح حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)

احادیث[۱] فراوانى بر استحباب ذكر تسبیحات فاطمه زهرا علیها السلام - كه از مصادیق «ذكرِ كثیر» دانسته شده - [۲] تأكید كرده اند . این احادیث - كه در كتب چهارگانه شیعه و برخى از صحاح و مسانید مشهور اهل سنّت به طریق هاى مختلف ، نقل شده اند - ، بیانگر ، آن اند كه استحباب این تسبیح ، منحصر به تعقیب نمازهاى واجب و یا هر نمازى نیست ؛ بلكه هنگام خواب و یا براى رفع پاره اى مشكلات نیز مفید است . [۳]

اسرار و آثار تسبیح حضرت زهرا (س)
نکاتی در مورد تسبیحات حضرت زهرا (س)

همه این احادیث ، اتّفاق دارند كه تسبیحات فاطمه زهرا علیها السلام از تركیب سه ذكرِ «اللَّه أكبر» ، «الحمد للَّه» و «سبحان اللَّه» به وجود آمده و عطاى پُرارزش پیامبر خدا به دختر بزرگوارش فاطمه علیها السلام است . همچنین در تعداد هر یك از این اذكار و نیز شمار مجموعه آنها ، اتّفاق نظر است ؛ یعنى همه روایات ، تعداد ذكر «اللَّه أكبر» را ۳۴ بار ، «الحمد للَّه» را ۳۳ بار و «سبحان اللَّه» را نیز ۳۳ بار دانسته اند كه مجموع آنها یكصد مى شود .

تنها اختلافى جزئى ، در ترتیب این سه جزء است . احادیث شیعى به اتّفاق ، «اللَّه أكبر» را ذكر آغازین مى دانند ؛ [۴] ولى برخى احادیث اهل سنّت ، آن را ذكر پایانى مى شمرند ، [۵] هرچند برخى دیگر كه در منابع معتبرترى هستند ، در این بخش با احادیث شیعى همسو و همگون اند . [۶] از این رو ، این اختلاف به آسانى قابل حل است .

اختلاف دیگر ، در حوزه احادیث شیعى و در ترتیب «الحمد للَّه» و «سبحان اللَّه» است . مشهور احادیث شیعى ، «الحمد للَّه» را بر «سبحان اللَّه» مقدّم مى دارند [۷] و تنها چند حدیث معدود ، عكس آن را ابراز مى دارند . بر همین اساس ، بیشتر فقها ، ترتیب معمولى و رایج كنونى ، یعنى «اللَّه أكبر» ، «الحمد للَّه» و «سبحان اللَّه» را ذكر كرده اند ، هر چند برخى از آنان ، قائل به تخییر شده و هر دو ترتیب را مجاز و مطابق با سنّت دانسته اند .

نظریه مشهور : تقدیم تحمید بر تسبیح

علّامه حلّى در كتاب المختلف - كه اختلاف فتاواى فقیهان شیعه را بررسى مى كند - ، مى گوید :

مشهور در تسبیح زهرا علیها السلام این است كه نخست «اللَّه أكبر» گفته مى شود ، سپس «الحمد للَّه» و بعد ، «سبحان اللَّه» . این را شیخ [طوسى ] در النهایة و المبسوط و [شیخ ] مفید در المُقنعة و سَلّار و ابن بَرّاج و ابن ادریس ، ذكر كرده اند. [۸]

در باره این كلام علّامه حلّى باید گفت كه مراجعه مستقیم به كتاب هاى فقهى ، همین نتیجه را مى دهد . [۹]

همچنین شیخ بهایى ، در مفتاح الفلاح ، آن را مشهور دانسته و گفته است :

آنچه در تعقیبات مشهور است و به آن عمل مى شود ، مقدّم داشتن «الحمد للَّه» بر «سبحان اللَّه» است  . [۱۰]

محدّث بحرانى نیز در الحدائق الناضرة ، پس از ذكر همه احادیث و در پایان جمع بندى دلالى و سندى خود ، قول مشهور و برخوردار از قوّت روایى را «تقدیم تحمید بر تسبیح» دانسته است . [۱۱] شیخ محمّدحسن نجفى نیز در كتاب گران سنگ جواهر الكلام ، چنین نوشته است :

آنچه در میان اصحاب ، شهرت بسیار دارد و بلكه در وسائل الشیعة آمده است كه شیعه به آن عمل مى كرده اند ، این است كه نخست ، سى و چهار «اللَّه أكبر» گویند ، سپس سى و سه «الحمد للَّه» و بعد ، سى و سه «سبحان اللَّه» . در فتاوا و احادیث ، در این باره اختلافى نمى یابم ، بجز خبر علل الشرائع كه به زودى آن را ذكر خواهم كرد . [۱۲]

دلیل نظریه مشهور

استدلال قول مشهور ، ساده و روشن است . احادیث بسیارى بر مدّعاى آن دلالت دارند كه با یك شمارش ساده ، مى توان فزونىِ آنها را بر احادیث قول دیگر ، نشان داد . افزون بر این ، اسناد احادیث دلالت كننده بر قول مشهور ، در مقایسه با احادیث دیگر ، از قوّت بیشترى برخوردارند و از این رو ، حتّى اگر این دو دسته احادیث مختلف را با هم متعارض بدانیم - كه خواهیم گفت چنین نیست - ، باز هم بنا به شهرت روایى و قوّت سندى ، ترجیح با قول مشهور خواهد بود . [۱۳]

نظریه دوم : تقدیم تسبیح بر تحمید

دلیل قول «تقدیم تسبیح بر تحمید» ، آن است كه برخى فقیهان متقدّم ، مانند شیخ صدوق و پدرش ، ابن جُنَید و شیخ طوسى (در برخى از كتاب هایش) ، به هنگام بیان كیفیت تسبیحات فاطمه زهرا علیها السلام تسبیح را بر تحمید ، مقدّم كرده اند [۱۴] و چون این فقیهان به روزگار ائمّه علیهم السلام نزدیك بوده و خود ، محدّث نیز بوده اند ، مى توان قول آنان را ردّى بر قول مشهور دانست .

در پاسخ این گفته ، مى توانیم تصریح شیخ صدوق و شیخ طوسى را بیاوریم كه آنان ، هر دو شكل ترتیب مشهور و غیر مشهور را جایز دانسته اند و مقصودشان از بیان ترتیب غیر مشهور ، آن بوده است كه بگویند ترتیب مشهور ، لازم الرعایه و انحصارى نیست و هر دو كیفیت ، مشروع و مطابق با سنّت است .

برخى فقیهان متأخّر ، مانند صاحب جواهر نیز این نظر را دارند و حتّى آن را به علّامه حلّى و فیض كاشانى نیز نسبت داده اند . [۱۵]

دلیل صاحب جواهر ، آن است كه در مسائل مستحب ، اختلاف در میان احادیث ، به تعارض نمى انجامد تا نیاز به ترجیح یا تخییر پیش آید ؛ بلكه در این گونه موارد ، تأكید بر یك سو ، به منظور معرّفى فرد احسن و اَكمل است ، نه ردّ جواز و مشروعیت طرف دیگر .

صاحب جواهر مى افزاید :

اى بسا سخن امام صادق علیه السلام اشاره به این دارد ، آن جا كه فرمود : «وَ تُبدَأُ بِالتَّكبیرِ ؛ با اللَّه أكبر شروع شود» و در باره بقیّه سكوت كرد  . [۱۶]

یعنى آنچه مهم است ، آغاز با تكبیر است و چون امام علیه السلام از بیان ترتیب میان حمد و تسبیح خوددارى ورزیده ، پس ترتیب آن دو ، مهم نیست و آنچه محمّد بن عذافر از فعل امام صادق علیه السلام گزارش داده كه امام علیه السلام تحمید را بر تسبیح مقدّم داشته است ، [۱۷] جز جواز و حدّ اكثر ، استحباب آن را اثبات نمى كند و دلالتى بر حتمیّت آن و طرد كیفیّت دیگر ندارد .

نظریه سوم : تفصیل

گفتنى است نظریه دیگرى نیز در این میان مطرح است و آن ، تفصیل است ؛ یعنى اختصاص كیفیّت مشهور (تقدیم تحمید بر تسبیح) به تعقیب نماز و اختصاص كیفیت غیر مشهور (تقدیم تسبیح بر تحمید) به هنگام خواب .

شیخ بهایى ، این تفصیل را با استفاده از اجماع مركّب ، رد كرده است ؛ [۱۸] امّا فقیهان دیگر مانند محدّث بحرانى و صاحب جواهر ، این رد را نپسندیده و مسئله را محلّ تمسّك به این گونه دلیل ها ندانسته اند . [۱۹]

دلیل بهتر در ردّ این تفصیل ، مراجعه به احادیث است ؛ زیرا در میان احادیث مشهور ، حدیثى داریم كه همان كیفیت مشهور را براى گفتن این ذكر قبل از خواب ، اثبات مى كند و در میان احادیث غیر مشهور نیز حدیث مختص به تعقیب نماز داریم . به عبارت دیگر ، این جمع بندى در احادیث ، قابل اجرا نیست و احادیث مشهور ، مطلق هستند و هر دو حالت را در بر مى گیرند .

نظریه برگزیده

بر اساس آنچه گذشت ، مى توان گفت نظر اتّفاقى عالمان شیعه در شروع كردن با تكبیر - كه موافق نقل محدّثان مشهور اهل سنّت (مانند : بخارى ، مسلم نیشابورى و ابو داوود) است - بر نقل دیگر محدّثان اهل سنّت - كه قائل به عكس آن و اختتام به تكبیر هستند - ترجیح دارد ؛ امّا در باره اختلاف دیگر (یعنى تقدیم تحمید بر تسبیح) ، لزومى به انحصار در شكل و كیفیتِ مشهور نیست و هر دو شكل ، مشروع است ، هر چند با توجّه به كثرت احادیث و فتاواى فقیهان ، مى توان ترتیب مشهور را بهتر دانست .

[۱] این بیان توسط استاد گرانقدر آقاى عبدالهادى مسعودى نگارش یافته است .

[۲] ر . ك : نهج الذكر : ج ۲ ص ۸۷ ح ۹۳۱ - ۹۳۳ و ج ۱ ص ۱۱۵ ح ۱۷۶ - ۱۷۹ .

[۳] ر . ك : الكافى : ج ۲ ص ۵۳۶ ح ۷ ، شناخت نامه نماز : ح ۷۵۷ و ۷۵۸ .

[۴] ر . ك : وسائل الشیعة : ج ۶ ص ۴۴۴ (باب ۱۰) .

[۵] ر. ك : مسند ابن حنبل : ج ۱ ص ۲۲۷ ح ۸۳۸ و ص ۳۰۵ ح ۱۲۲۸ و ج ۸ ص ۱۶۶ ح ۲۱۷۶۸ ، تاریخ بغداد : ج ۳ ص ۲۴ ، المستدرك على الصحیحین : ج ۳ ص ۱۶۵ ح ۴۷۲۴ و . . . .

[۶] ر . ك : صحیح البخارى : ج ۳ ص ۱۳۵۸ ح ۳۵۰۲ ، صحیح مسلم : ج ۴ ص ۲۰۹۱ ح ۸۰ ، سنن أبى داوود : ج ۳ ص ۱۵۰ ح ۲۹۸۷ ، مسند ابن حنبل : ج ۱ ص ۲۸۷ ح ۱۱۴۱ .

[۷] ر . ك : ص ۴۹۱ (چگونگى تسبیح فاطمه علیها السلام) .

[۸] المختلف : ج ۲ ص ۱۸۲ .

[۹] ر . ك : المقنعة : ص ۱۱۰ ، النهایة : ص ۸۵ ، المبسوط : ج ۱ ص ۱۱۷ ، المراسم العلویّة : ص ۷۳ ، المهذّب : ج ۱ ص ۹۶ ، السرائر : ج ۱ ص ۲۳۳ ، إصباح الشیعة بمصباح الشریعة : ص ۷۸ .

[۱۰] مفتاح الفلاح : ص ۲۱۳ .

[۱۱] ر . ك : الحدائق الناضرة : ج ۸ ص ۵۲۳ .

[۱۲] جواهر الكلام : ج ۱۰ ص ۳۹۹ . گفتنى است حدیث علل الشرائع ، مطابق با احادیث اهل سنّت است و در اسناد آن نیز راویان اهل سنّت به چشم مى خورند .

[۱۳] شیخ یوسف بحرانى براى تقویت نظریه مشهور ، به دلیل دیگرى نیز تمسّك كرده كه خالى از ضعف نیست (ر. ك : جواهر الكلام : ج ۱۰ ص ۴۰۲ ) .

[۱۴] فقه الرضا : ص ۱۱۵ ، الهدایة : ص ۱۴۱ ، الاقتصاد : ص ۲۶۴ . نیز ، ر . ك : المختلف : ج ۲ ص ۱۸۲ ، المبسوط : ج ۱ ص ۱۱۷ .

[۱۵] جواهر الكلام : ج ۱۰ ص ۴۰۴ .

[۱۶] جواهر الكلام : ج ۱۰ ص ۴۰۴ .

[۱۷] ر . ك : الكافى : ج ۳ ص ۳۴۲ ح ۸ .

[۱۸] ر . ك : مفتاح الفلاح : ص ۲۱۸ .

[۱۹] ر . ك : الحدائق الناضرة : ج ۸ ص ۵۲۱ ، جواهر الكلام : ج ۱۰ ص ۴۰۳ .

آرشیو مباحث استاد شجاعی

فروشگاه آنلاین با محصولات ناب 

نظری داده نشده

Top
برای عضویت در خبرنامه پست الکترونیکی خود را وارد کنید

خبرنامه سایت منتظران منجی

Stay informed on our latest news!

اشتراک در خبرنامه سایت منتظران منجی feed