نکاتی درباره روزه از منظر طب سنتی

سم اللّه الرّحمن الرّحیم

و صلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین  و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین

خجسته باد و مبارک؛ قدوم ماه صیام

خدای تعالی را سپاسگزاریم كه بار دیگر ما را در آستانه درك شرف « ماه مبارك رمضان» قرار داد تا در پناه این ایّام شریف، بار سنگین گناهان خویش را در جاری رحمت واسعه او، به مدد صلوة و صیام و در زلال استغفار فروشوییم.

  امام صادق علیه السّلام به واسطه پدرانشان، علیهم السّلام، از امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل فرمودند: عَلَیْكُمْ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِكَثْرَةِ الِاسْتِغْفَارِ وَ الدُّعَاءِ فَأَمَّا الدُّعَاءُ فَیُدْفَعُ عَنْكُمْ بِهِ الْبَلَاءُ وَ أَمَّا الِاسْتِغْفَارُ فَتُمْحَى بِهِ ذُنُوبُكُمْ: بر شما باد در ماه رمضان به كثرت استغفار و دعا كه با دعا، بلا از شما دفع می شود و با استغفار، گناهانتان محو می گردد.الأمالی للصدوق‏

امّا جسم كه در مسیر طاعت و عبادت، مَركب روح است، باید به سلامت باشد تا هم حظّ خویش را از این پرهیز یك ماهه، بر گیرد و سلامتی اش افزون شود؛ و هم، یاریگر روح باشد در قیام به وظایف شرعی.

در واقع، روزه تمرینی است برای «نه» گفتن به خواهش های نامطلوب نفسانی و این نه گفتن هم باید در برابر خواهش های روحی نازیبا باشد(گناهان چشم و گوش و فکر و ...) و هم در برابر درخواست های جسمانی غلط(پرخوری، پرنوشی، پرخوابی و ...). به عبارت ساده تر، ماه صیام، دوره پرهیز و رژیم است، پرهیز روحی و جسمی....

اما متاسّفانه در عمل برای خیلی از ما اتفاقات دیگری می افتد؛ گذشته از این که به لحاظ روحی در این ماه پیشرفت می کنیم یا پسرفت، در بعد جسمانی، در طول ماه مبارک، بیشتر می خوریم، بیشتر می نوشیم، بیشتر می خوابیم و .... به نظر می رسد که نکته های بدیهی در مورد ضرورت تقوای جسمی و روحی در ماه مبارک، نیاز به تذکّر مکرّر دارند تا برای ما تبدیل به رفتاری دائمی شوند. گفتار حاضر، كه بـه زبـانی سـاده و از منظر « طبّ اسلامی و طبّ سنّتی ایران» به رشته تحریر درآمده است، با این هدف و برای پاسخگویی به سؤالات عمده ای که در مورد مسائل بهداشتی و تغذیه ای  ماه مبارك، به ذهن روزه داران گرامی خطور می كند تهیه شده است.

مزاج روزه داری

روزه باعث غلبه گرما و خشکی در بدن می شود و در واقع خلط صفرا را افزون می کند. این حرارت ایجاد شده، به تدریج در تمام عروق و منافذ بدن رسوب کرده اخلاط غلیظ و فاسد را سوزانده دفع می کند. روزه داری اگر با شرایط آن همراه باشد، بدن را پاکیزه و سبک می کند و حتی اثری عمیق تر از انواع درمان های پاک کننده مانند حجامت و فصد و خوردن مسهلات و ... دارد. گرمای ایجاد شده توسط روزه به قدری زیاد است که آب دهان روزه دار می تواند یک مار را از پای درآورد. بنابراین، روزه داری می تواند پیشگیری کننده و درمان کننده هر بیماری باشد.

آیا گرفتن روزه های مستحبی فایده ای برای تحمل بهتر روزه ماه مبارک رمضان دارد؟

پاسخ این سؤال مثبت است. امّا تعداد روزهای آن بستگی به وضعیت جسمانی شخص دارد به این معنا که اگر شرایط بدنی او اقتضا می کند می تواند از ده روز قبل از ماه مبارک روزه داری را شروع کند تا هنگام حلول هلال این ماه شریف، روزه داری برایش امری عادی شده باشد. دیگران، به تناسب وضعیت جسمانی می توانند روزهای کمتری را روزه مستحبی بگیرند. اگر گرفتن روزه مستحبی برایتان ممکن نیست می توانید کم کم وعده ناهار را کم و کمتر کنید تا برای روزه داری آماده شوید.

نکته ای که نباید فراموش کنید آن است که در گرفتن روزه های مستحبی نباید احساساتی عمل کرد بلکه میزان روزه مستحبی قبل از ماه مبارک رمضان، باید به اندازه ای باشد که در اواخر ماه مبارک، روزه دار از روزه گرفتن خسته نشود؛ روزه داری که از روزه گرفتن خسته می شود و خواسته و ناخواسته آرزو دارد که ماه مبارک هرچه زودتر به پایان برسد؛ توفیق چندانی در درک فیوضات معنوی این ماه و به ویژه رحمت نازله در دهه آخر ماه نخواهد داشت.

چه كنم كه روزه برایم قابل تحمّل باشد و ضعف و گرسنگی بر من غلبه نكند؟

یكی از فلسفه های روزه داری، همدردی با بینوایان و نیز یاد نمودن از گرسنگی و تشنگی روز قیامت می باشد. بنابراین، حدّ میانه ای از تشنگی و گرسنگی را تحمّل نموده در پی آن نباشید كه اصلا گرسنه یا تشنه نشوید.

این دهان بستی دهانی باز شد
تا خورنده‌ی لقمه های راز شد

 لب فرو بند از طعام و از شراب
سوی خوان آسمانی كن شتاب

گر تو این انبان ز نان خالی كنی
پر ز گوهرهای اجلالی كنی

طفل جان از شیر شیطان باز كن
بعد از آنش با ملك انباز كن

چند خوردی چرب و شیرین از طعام
امتحان كن چند روزی در صیام

چند شبها خواب را گشتی اسیر
یك شبی بیدار شو دولت بگیر(مثنوی معنوی- دفتر اوّل)

ولی ضعف بیش از حد كه طاقت انسان را طاق، و او را از روزه داری بیزار نماید؛ مطلوب نیست. برای رفع این مشكل به این نكات توجّه كنید:

1- مهمترین دلیل احساس گرسنگی بیش از حد در طول روز، پرخوری سحر است، در واقع، ما از ترس گرسنگی، پرخوری می كنیم و این مسأله باعث ترشّح بیش از حدّ هورمون های كاهش دهنده قند خون و احساس ضعف و گرسنگی می شود بنابراین به هنگام صرف سحری، رعایت اعتدال را بنمایید.

2-استفاده از خوراكی هایی مانند عسل، آب عسل، انواع مغزها، جوانه ها، برگه ها، خشکبار خام، زیتون، خرما و ...، به ویژه در وعده سحر، به كاهش ضعف و گرسنگی طول روز كمك می كند. اگر روزه دار عادت کند که در وعده سحر، خوردن غذای پخته را ترک کند و به مصرف این خوراکی ها بسنده کند؛ می تواند مطمئن باشد که ماه مبارک آسانی را در پیش رو خواهد داشت. البته می دانم که ممکن است به این راحتی ها به این توصیه اطمینان نکنید؛ خود من هم وقتی برای اوّلین بار در توصیه های مهندس خدادادی این موارد را مطالعه کردم می ترسیدم که به این کار اقدام کنم اما وقتی شروع به این کار کردم دیدم که راحت ترین روزه های این سالها را گرفتم. بنابراین به شما هم توصیه می کنم که برای چند روز هم که شده این توصیه را تجربه کنید.

 در این میان، آب عسل جایگاه ویژه ای دارد. مقدار دلخواهی عسل را در آب حل كنید(حدّاقل یك قاشق غذاخوری در یك لیوان آب). سپس مقداری آب لیموترش تازه(و نه آبلیمو) به آن اضافه كنید و پس از خنك شدن آن در یخچال( و نه خنك كردن آن با یخ) این نوشیدنی بسیار گوارا و لذیذ را به آرامی و جرعه جرعه میل نمایید. آب لیموترش تازه علاوه بر ایجاد طعمی بسیار دلنشین، دارای خواصّ دارویی فراوانی بوده ضمن جلوگیری از ترش شدن محلول آب عسل، با ایجاد تعادل نسبی در طبع نوشیدنی، باعث می شود كه تقریبا تمامی افراد با هر مزاجی قادر به استفاده از این نوشیدنی باشند.

توصیه ما به تمام روزه داران محترم آن است كه بین افطار تا سحر دو سه لیوان از این شربت گوارا را نوش جان كنند؛ به ویژه افراد كم خون یا کسانی که سابقه ضعف و افت فشار با گرسنگی را دارند نباید از خوردن آب عسل غافل شوند. علیرغم این که مزاج عسل گرم و خشک است، امّا با توجّه به اثر قوی این نوشیدنی بر فعّال کردن کبد؛ مصرف آن، عملا تشنگی را نیز کاهش می دهد. به افراد گرم مزاج توصیه می کنیم که این شربت را به صورت کاملا خنک و تگری! میل کنند.

نکته: در روایات ما به مصرف شیرینی در وعده سحر تاکید شده است. علاوه بر عسل، از مصرف سایر شیرینی های طبیعی هم غافل نشوید.

3- غذا را خوب بجوید تا هم زودتر سیر شوید و هم، هضم و جذب آن كاملتر انجام شود.

4- در صورت امكان از خواب قیلوله غافل نشوید. خواب قیلوله، همان خواب كوتاه و سبك قبل از اذان ظهر است. این خواب کمک زیادی به کم کردن گرسنگی و ضعف روزه دار می کند.

5-گذشته از خواب قیلوله، بر خلاف تصوّر عامّه، زیـاد خـوابیدن پـس از اذان صبح یا در طول روز، نه تنها كمكی به كم شدن ضعف روزه دار نخواهد كرد بلكه آن را تشدید خواهد نمود. اگرچه این خواب، با افزایش رطوبت بدن، در کاهش تشنگی روزه دار، موثر است.

6-در خوردن افطار، افراط نكنید تا به هنگام سحر، اشتهای كافی داشته باشید.

7-یكی از عادات غلط ما، خوردن شام پس از صرف افطاری است كه به علّت سنگینی معده و عدم هضم غذا، اشتهای خوردن سحری را كاهش می دهد. بنابراین، خوردن افطار را به یك وعده محدود كنید.

8-بهترین گوشت برای مصرف معمول، گوشت گوسفند است. اگر تشنگی طول روز آزارتان نمی دهد؛ خوردن گوشت های چربی دار به کاهش ضعف شما کمک خـوبـی می کنند. اگـر مـعده و کـبد سالمی دارید و اهل زیاده روی و پرخوری هم نیستید، مصرف گاهگاهی آبگوشت، کله پاچه و سیراب شیردان هم می توانند گزینه های مناسبی باشند. افراد سردمزاج می توانند گوشت شتر را نیز در برنامه غـذایی خود بگنجانند.

اگر ازکسانی هستیدکه در این ماه شریف از خواب خود خیلی کم می کنید؛ بهتر است به مصرف گوشت توجّه بیشتری داشته باشید.

فـرامـوش نـکنیدکـه مصرف گوشت های سردمزاج مانند مرغ های پرورشی، ماهی و گاو، عملا ضعف بدنی روزه دار را افزایش می دهند.

9-مصرف برنج یکی از شایعترین دلایل ایجاد ضعف در روزه داران است. لذا سعی کنید شکم خود را با برنج پر نکنید و اگر برایتان امکان دارد برنج را همراه سبوس آن مصرف کنید.

10-یکی از علل مهم احساس ضعف در روزه داران بر هم خوردن تعادل یونی بدن است که این امر به ویژه با مصرف نمک های تصفیه شده بیشتر می شود. استفاده از نمک های کامل مثل نمک معدنی و در درجه بعد، نمک دریا می تواند به برطرف شدن مشکل کمک زیادی کند. مصرف چای هم از جمله چیزهایی است که تعادل یونی بدن روزه دار را به هم می زند. البته اگر به چای خوردن اعتیاد دارید، ماه مبارک زمان مناسبی برای ترک این اعتیاد نیست.

11- وجود فیبر در غذا باعث می شود که روند هضم و آزاد شدن انرژی مواد غذایی به تدریج انجام شود و این مسأله به کنترل ضعف روزه دار کمک شایانی می کند. علاوه بر مواد غذایی حاوی فیبر، پیشنهاد می کنیم که از نان های سبوس دار (نان سنگک و بربری) به ویژه در وعده سحر استفاده کنید. اگر این کار برایتان مقدور نیست، مقداری سبوس گندم تهیه کنید(راحت ترین کار، خرید سبوس از نانوایی های بربری است.) هر شب یک قاشق غذاخوری از آن را در یک لیوان آب خیسانده در وعده سحر میل کنید. راحت تر این است که سبوس را به آب غذاهای آبکی مانند آبگوشت، آش، خورش ها و ... اضافه کنید.

12- مصرف دوغ و ماست ضعف طول روز را افزایش می دهند. مصرف آنها را به حدّاقل برسانید.

13-روغن نباتی جامد و مایع، هر دو می توانند ضعف روزه دار را افزایش دهند. استفاده از روغن زیتون(اولویت اوّل)، روغن حیوانی، روغن دنبه، کره محلّی و روغن کنجد را به شما توصیه می کنیم.

14-حمام سنگین در طول روز باعث ضعف است. استحمام سبک چنان که در ادامه می آید برای رفع تشنگی مفید است اما حمام های سنگین را در فاصله بین افطار تا سحر بروید.

15- خون گیری در ماه مبارک(خون دادن، حجامت، فصد، زالواندازی، قمه زنی و ...) باعث ازدیاد ضعف است. حتی المقدور این کار را نکنید و در صورت ضرورت، حدود 3 ساعت بعد از افطار اقدام کنید.

برای كاهش تشنگی، چه راه هایی وجود دارد؟

روزه داری و گرسنگی باعث افزایش صفرا در بدن می شوند و افزایش صفرا پیامدهایی مانند عطش (کوتاه مدّت) ولاغر شدن(میان مدّت و بلند مدّت) را درپی دارد. بدیهی است کسانی که بدن کم آب تری دارند(افراد لاغر و به ویژه لاغرهای گرم مزاج) نسبت به این مشکلات حسّاسترند و به همین جهت باید مراقبت بیشتری داشته باشند. راهکارهای زیر جهت کاهش عطش روزه داری بسیار مفیدند:

1- پرخوری در سحر یکی از عوامل تشنگی در طول روز است. پس کم بخورید تا تشنه نشوید.

2-یکی از بهترین روش ها برای كم كردن تشنگی، استفاده از خوراكی هایی است كه طبع خنك یا سردی دارند و به اصطلاح، ضدّ صفرا بوده حرارت كبد را فرو می نشانند. شاید از بهترین آنها، شربت خاكشی است كه از قدیم هم، در این ماه مبارك، مورد اقبال ایرانی ها بوده است. اضافه نمودن چند قطره آب لیمو ترش تازه یا آبلیمو، تأثیر شربت خاكشی را افزایش می دهد.

كسانی كه طبع بسیار گرمی دارند؛ می توانند به هنگام سحر، كمی آبغوره یا سركه را با آب مخلوط نموده و میل كنند.( به ویژه پس از خوردن غذاهای چرب)

یك روش مناسب دیگر این است که عرق كاسنی و شاهتره را به نسبت مساوی مخلوط کنید و در یخچال گذاشته در فاصله افطار تا سحر به جای آب خوردن مصرف کنید. این کار، تشنگی طول روز را بسیار کم می کند.

کسانی که در طول روز بدنشان داغ شده دچار عطش شدید می شوند می توانند هر شب یک قاشق مربّاخوری پودر تخم گشنیز را در یک استکان آبغوره بی نمک ریخته آن را در یخچال گذاشته و سحر آن را صاف و آبغوره را کم کم میل کنند.

3- مصرف زیاد گوشت قرمز هم می تواند باعث افزایش صفرا و تشنگی شود. البته افرادی که سابقه کم خونی، ضعف و یا افت فشارهای مکرّر را دارند از این قاعده مستثناء هستند.

4- پرهیز از غذاهای سرخ کردنی و غذاهای بسیار چرب، شور، شیرین، تند و پرادویه هم فراموش نشود. هلیم، کله پاچه و ماهی ازجمله غذاهایی هستند که تشنگی را زیاد می کنند. مصرف ادویه، فلفل و سیر را در غذاهای این ماه و به ویژه سحر کاهش دهید. چای، قهوه و کاکائو هم به دلیل خاصیت ادرارآوری خود می توانند تشنگی را بیفزایند.

5-اگر روزه دار خود را عادت دهد که حدّاقل در وعده سحر از غذاهای خام(آب عسل، مغزهای خام، میوه ها، خرما، زیتون، خشکبار، جوانه ها و ...) استفاده کند بسیاری از مشکلات او مرتفع خواهند شد.

6-مصرف آب یخ اگرچه در ابتدا و در ظاهر تشنگی را فرو می نشاند اما در نهایت باعث تشدید تشنگی می شود.

7- از خوابیدن بلافاصله بعد از سحری، به خصوص اگر غذاهای با طبع گرم مصرف کرده باشید بپرهیزید.

8- دوش گرفتن در طول روز باعث کاهش حرارت بدن می شود ولی دقت کنید که برای این کار از آب ولرم استفاده کنید چراکه آب سرد باعث تنگ شدن منافذ پوستی و احتباس گرما در بدن می شود و این باعث می شود که عملا بدن داغتر شود. به کسانی که به هر دلیل دچار تشنگی شدید در این ماه می شوند توصیه می کنیم که بعد از نماز ظهر و عصر دوش گرفته و ساعتی را در مکانی خنک استراحت کنند؛ پس از برخاستن از خواب، خواهند دید که چندان اثری از آن تشنگی باقی نمی ماند؛ اگرچه این کار ممکن است ضعف ناشی از گرسنگی را افزایش دهد.

9- استفاده از میوه های آبدار و خنک مثل هندوانه و خیار و غذاهای لعاب دار مانند کدو، شیر و فرنی و سبزی هایی مثل کاهو و خرفه هم به کاهش تشنگی کمک می کند.

نکته بسیار مهم: هندوانه طبع بسیار لطیفی دارد و لذا به هنگام ورود به معده تابع طبع معده می شود؛ بنابراین اگر به هنگام تشنگی که صفرای زیادی در معده جمع شده است مصرف شود(یا در کسانی که ذاتا معده بسیار داغی دارند)، با ورود به معده به خلط صفرا تغییر ماهیت داده عملا به جای خنک کردن فرد، حرارت او را افزایش می دهد. لذا هندوانه را تنها وقتی مصرف کنید که با مصرف خوراکی های دیگر، عطش اولیه و داغی کبد و معده را فرونشانده باشید.

10-یکی از علل شایع تشنگی های کلافه کننده و خشکی دهان روزه داران؛ وجود انواع سینوزیت و آلرژی و ترشّحات پشت حلقی ناشی از آنهاست که با جذب آب حفره دهانی باعث بوی بد و تشنگی ناراحت کننده ای می شوند. طبیعی است راه حل این مشکل در برطرف کردن عامل سبب ساز است. توصیه می کنم کسانی که از این مشکل رنج می برند نگاهی به مقاله «سینوزیت؛ همه گیری قابل درمان» بیندازند.

11-در طول روز از فعالیت غیرضروری و ورزش، حمام داغ و سونا و ... اجتناب کنید.

12-داروهای خشک کننده مثل آنتی بیوتیک ها تشنگی را افزایش می دهند. اگرچاره ای از استفاده آنها ندارید سعی کنید در وعده سحر از آنها اجتناب کنید.

13- اگرچه مشکل تشنگی با همین داروها و تجویز های ساده تا حد زیادی برطرف می شود اما بد نیست این چند نسخه را هم از استاد سید محمد موسوی نقل کنیم:

- ماءالشعیر:

۵۰ گرم جوی پوست کنده سالم (نه پرک و نه نیمکوب) را با چهار لیوان آب (یک لیتر)، با حرارت ملایم، آهسته بجوشانید تا وقتی که جوها به حالت شکفته و کاملاً پخته برسند. این زمان به طور متوسط ۴۰ تا ۵۰ دقیقه طول می کشد. پس از آن، تا این ترکیب سرد نشده، آن را صاف کنید و در جای خنک قرار دهید تا سرد شود. از این چهار لیوان بیش از سه لیوان ماءالشّعیر به دست می آید که حداکثر دو روز در یخچال قابل نگهداری است.

 نوشیدن این مایع بهتر از هر نوشیدنی دیگری می تواند در برابر استرس گرمایی و تشنگی و تحلیل رطوبات، فرد را محافظت کند. البته کسانی که معده سرد و/یا تر داشته باشند بهتر است در هر لیوان آن یک قاشق مرباخوری عسل حل کنند و سپس آن را بنوشند. ماء الشعیر طبی نباید غلیظ و ژله ای شود و الا تأثیر آن معکوس خواهد شد. اگر جو کاملاً مرغوب و مناسب باشد رنگ ماءالشعیر به سرخ ملایم و کمرنگ مایل می شود. 

هنگام مصرفِ عادی، ماء الشعیرِ به دست آمده باید تکان داده شود تا دُردی و بخش رقیق آن با هم مخلوط شوند و فرد از غذائیت ماء الشعیر نیز منتفع شود.

در صورتی که نوشیدن ماء الشعیر همراه با رسوب آن برای خورنده خوشایند نباشد، می تواند فقط قسمت آبکی رقیق بالای آن را بنوشد و دُردی آن را دور بریزد، بدین ترتیب فرد از کیفیت سردی دهندگی و تری بخشی ماء الشعیر طبی بهره مند می شود ولی از غذائیت آن سودی نمی برد.

 مصرف این فرآورده خانگی به فرد (به خصوص فردی که مزاج گرم و خشک دارد) کمک می کند تا از خشکی پوست، زردی رنگ پوست بدن، گودافتادگی چشم ها، یبوست، غلظت خون، تحریک پذیری عصبی، آزردگی های کلیوی احتمالی و … دور بماند. این شربت در تسکین تشنگی و دفع اخلاط سوخته بسیار مناسب است.

- شربت لیمو: مقداری شکر(سرخ) را در ظرفی ریخته به اندازه ای آب لیموترش تازه به آن اضافه کرده تا رویش را بگیرد. سپس 24 ساعت در ظرفی دربسته و دمایی معمولی نگهداری کنند و بعد، صاف کرده با قدری دیگر آب لیموترش تازه، قوام بیاورند. این مایه شربت را در هنگام مصرف با آب رقیق کرده بنوشند.

- شربت نارنج یا بالنگ: آب بالنگ یا نارنج را با دو سوم آن شکر(سرخ) روی حرارت ملایم قوام آورده موقع مصرف با آب رقیق کرده بنوشند.

- سکنجبین: دو قسمت عسل، دو قسمت عرق نعناع و یک قسمت سرکه انگور خانگی را با 5 قسمت آب مخلوط کنید و افطار و سحر نصف لیوان با نصف لیوان آب میل کنید. برای خنک شدن بیشتر این شربت، می توانید به جای آب از عرق کاسنی استفاده کنید و به هنگام نوشیدن، کمی تخم خرفه هم اضافه کنید.

- تخم خرفه را کوبیده در دوغ خیسانده بگذارید خشک شود و این کار را 3 تا 7 بار تکرار کنید. بر مصرف این پودر در افطار و سحر مداومت داشته باشید.

- شربت سماق: افراد گرم مزاج می توانند از این شربت در فاصله افطار تا سحر استفاده کنند: 40 گرم سماق را شب در 400 گرم گلاب خیسانده صبح صاف کرده با 400 گرم آب گلابی و 200 گرم شکر(سرخ) قوام آورده به صورت رقیق شده با آب مصرف کنند.

- شربت آبغوره+ربّ انار: سه قسمت آبغوره بی نمک را را با دو قسمت رب انار خانگی مخلوط کرده چند دقیقه جوشانده در جای خنک نگهداری کنید. از این مخلوط هر شب سه قاشق غذاخوری تا نصف استکان را با یک استکان آب مخلوط و میل کنید.

در خوردن افطار چه نکاتی را باید رعایت کرد؟

الف- شروع افطار

برای شروع افطار می توان از این خوراکی ها استفاده کرد:

1- آب ولرم

با توجّه به حرارت زیادی که معده در پایان روزه هر روز پیدا می کند شروع افطار با آب سرد بسیار مضرّ و حتّی خطرناک است. در این حالت معده دچار انقباض شدید می شود که این امر، ضعف معده و بروز مشکلات مختلف گوارشی را در پی دارد. در واقع وقتی که شما افطار را با آب سرد شروع می کنید مثل آن است که روی یک ظرف چینی داغ، آب سرد بریزید. مشابه همان بلایی که سر ظرف چینی می آید بر سر معده شما نیز خواهد آمد. همچنین به این دلیل که در ابتدای افطار، کبد تمایل شدیدی به جذب غذا دارد آب یخ مصرف شده توقف چندانی در معده نکرده بلافاصله وارد روده می شود که این مساله می تواند باعث بروز رفلکس پاراسمپاتیک شدید و حتی سنکوپ و مرگ ناگهانی گردد.

طبیعتا به دلیل بالا بودن حرارت معده، استفاده از آب جوش یا نوشیدنی های داغ هم چندان مناسب نیست. بنابراین همچنان که در احادیث آمده است، اگر می خواهید روزه خود را با آب باز کنید باید از آب ولرم استفاده کنید. طبق آن چه در روایات شریف آمده است؛ آب ولرم، اخلاطی که درطول روز در معده جمع شده اند را می شوید.

2- خرما، کشمش، عسل و سایر شیرینی های طبیعی

 گفتیم که کبد در هنگام افطار تمایل زیادی به جذب موادّ غذایی دارد که در این میان چون قندها بیشترین چیزی هستند که طول روزه داری مصرف می شوند تمایل کبد به جذب شیرینی بیشتر است. ولی این قند باید قندی باشد که به آسانی هضم و جذب شود و انرژی از دست رفته را به سرعت جبران کنند و این همان چیزی است که با خوردن شیرینی های طبیعی به دست می آید. به این ترتیب اشتهای شخص نیز کنترل می‌شود و پرخوری، کمتر پیش می‌آید.

ب- رفع تشنگی

اشتباه بسیاری از ما این است که منتظریم تا بلافاصله پس از شنیدن صدای اذان مغرب با خوردن مقدار زیادی آب، تشنگی خود را رفع کنیم. این کار چنان که گفتیم حتی می تواند خطرناک باشد. احتمالا بسیاری از ما هم این تجربه را داشته ایم که با خوردن آب فراوان نه تنها عطش ما برطرف نشده بلکه دل درد نیز به آن اضافه شده است. معده خالی، توانایی نگهداری و جذب آب را ندارد و بلافاصله آن را وارد روده می کند بنابراین باید چیزی باشد که آب را در معده نگه دارد. برای این کار خوب است که ابتدا مقدار کمی آب(مثلا نصف لیوان) را به آرامی و جرعه و جرعه میل کنید و بعد یک خوراکی ساده مثل کمی نان خورده اگر خواستید بعد از آن نیز کمی آب بخورید تا عطشتان برطرف شود.

ج- سایر نکات

1-لطفا بر سر سفره افطار، خویشتندار باشید! مطمئن باشید با مقدار بسیار کمتری از آن چه معمولا می خورید نیازهای بدنی شما برطرف می شوند.

2-اگر به خوردن شام عادت دارید سعی کنید  اولا فاصله بین افطار و شام را زیاد کنید؛ در ثانی فاصله بین شام و خواب هم زیاد باشد(حداقل دو ساعت) و سوم هم این که در هر کدام از این دو وعده، غذا را در حدی مصرف کنید که معده بیچاره را دچار گرفتاری نکنید. علاوه بر اینها باید غذای افطار به حدی سهل الهضم باشد که تا خوردن شام، کاملا هضم و از معده خارج شده باشد. با تمام این احوال توصیه می کنیم که به خوردن یک وعده افطاری متعادل اکتفا کنید و از خوردن شام بپرهیزید. به ویژه که اگر دقت کنید در ایامی که ماه مبارک در نیمه اول سال قرار می گیرد و شبها کوتاهند؛ عملا امکان رعایت شرط های گفته شده برای شام خوردن وجود ندارد.

3-غذای افطار باید هضم و جذب آسانی داشته باشد تا به هنگام وعده سحر، بدن برای دریافت وعده جدید آماده باشد. برای این منظور، انواع آش ها، هلیم ها، فرنی ها و ... غذاهای مناسبی هستند. مهندس خدادادی برای افطار پیشنهاد می کند که از حریره بادام که با آرد برنج قهوه ای تهیه و با عسل یا شیره انگور یا شیره خرما شیرین شده باشد و نیز نان و پنیر به مقدار کم به همراه سبزی خوردن و مغز گردو و چند عدد خرما و یا یک خوشه انگور رسیده و شیرین استفاده شود. به هرحال به نظر می رسد که انتخاب نوع افطاری با خصوصیات گفته شده کار چندان سختی نباشد و هر فرد بسته به ذائقه، نیازها و شرایط مالی و فرهنگی و ... قادر به استفاده از خوراکی های مختلفی برای افطار باشد.

پـس از خوردن افطار، بدنم درد می گیرد و احساس كوفتگی دارم؛ گاهی نیز احساس طپش قلب دارم؛ علّت آن چیست؟

علّت دردهایی كه بعضی از ما، پس از خوردن افطار، در بدن خود حسّ می كنیم آن است كه خون، برای هضم غذا، از سراسر بدن، به سمت معده هجوم می آورد و نوعی كم خونی موقّت در عضلات و اندام ها به وجود می آید كه حاصل آن، احساس درد و كوفتگی است. بهترین راه برای پیشگیری از این مسأله آن است كه برای افطار، از غذاهای سبك و زودهضم استفاده كنیم؛ غذا را خوب بجویم و از پرخوری نیز، بپرهیزیم. گاهی نیز دلیل این امر، ضعف معده و عدم توانایی مناسب آن برای هضم صحیح غذاست که با درمان های مناسب، برطرف خواهد شد.

در خوردن سحری چه نکاتی را باید رعایت کرد؟

علاوه بر رعایت نکته های گفته شده در فوق، نکته های ذیل نیز باید مدّنظر قرار گیرند:

1-مهم ترین نکته، همان خوردن سحری است. سحری خوردن را فدای خوابتان نکنید. شب، کمی زودتر بخوابید و حتما برای سحر از خواب برخیزید. روزه گرفتن بدون سحری می تواند منجر به نوعی روند خودهضمی در بدن شود که بیماری های متعدّدی را درپی خواهد داشت. بنابراین، خوردن سحری را حتی شده چند لقمه باشد، ترک نکنید.

2-مثل هر غذای دیگری، بهتر است قبل از سحری هم آب نخوریم. در این میان کسانی که طبع گرمی دارند و به واسطه حرارت کبد و عطش زیادی که دارند کم اشتها می شوند می توانند قبل از سحری کمی آب بخورند تا اشتهای خوردن پیدا کنند.

3-همیشه فاصله بین غذاخوردن و خوابیدن باید به اندازه ای باشد که غذا مراحل هضمی خود در معده را کامل کرده باشد چرا که با خوابیدن، فعالیت هضمی معده بسیار کاهش می یابد و اگر درون آن غذایی باشد که هنوز هضم نشده باشد، عدم هضم صحیح غذا، فساد غذا در معده، بوی بد دهان، نفخ و سایر مشکلات گوارشی، دیدن کابوس، احساس ضعف و گرسنگی و ...  را به دنبال خواهد داشت.

این توصیه، توصیه ای است عمومی که همیشه باید رعایت شود اما چون در ماه مبارک، ما اغلب عادت داریم که بلافاصله پس از صرف سحری و خواندن نماز صبح می خوابیم؛ توجّه به آن اهمیتی دوچندان می یابد.

در روزهایی که ماه مبارک با شبهای کوتاه تابستانی مصادف می شود؛ این مشکل حتی در مورد افطار نیز وجود دارد. این که فاصله بین خواب و خوراک چقدر باشد بستگی به نوع غذای مصرفی دارد اما به طور متوسط، دو ساعت و نیم تا سه ساعت طول می کشد تا غذا به طور کامل از معده خارج شود. بنابراین باید سعی کنید که یا بعد از صرف سحر نخوابید یا فاصله زمانی گفته شده را رعایت کنید.

چنان که گفته شد خوابیدن پس از سحری، عملا ضعف روزه دار را افزایش می دهد ولذا به عنوان یک توصیه برای کاهش گرسنگی، به هیچ وجه فایده ای ندارد. بدا به حال دختربچه های معصومی که تازه به سن بلوغ رسیده اند و اطرافیان، مدام به آنها توصیه می کنند که برای تحمل بهتر روزه، روزها را بیشتر بخوابند. متاسفانه بسیاری از این عزیزان با عمل به این توصیه غلط، دچار ضعف بیشتر می شوند و مجبور می شوند روزه خود را باز کنند.

با بوی بد دهان خود در ماه رمضان، چه كنم؟

بوی بد دهان روزه دار، به زبان ساده به علّت خالی بودن معده او به وجود می آید و درمانی ندارد. بهتر است به هنگام صحبت با دیگران، كمی فاصله خود را زیاد كنیم تا آنها از این بوی بد، ناراحت نشوند. امّا برای این كه بدانید بوی بد دهان روزه دار هم نزد خداوند متعال، تا چه اندازه ارزش دارد، به این حدیث توجّه كنید:

پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: « ...  خُلُوفُ أَفْوَاهِهِمْ حِینَ یُمْسُونَ أَطْیَبُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رِیحِ الْمِسْكِ ... :  ... بوی دهان{روزه داران}در عصرگاهان، نزد خداوند، از بوی مشك خوشتر است....»[الأمالی للشیخ الطوسی‏

بنابر منطق طب سنتی، این بو ناشی از سوختن اخلاط فاسد در معده و صعود بخارات آن به سمت بالاست.

نسخه کمی سخت زیر را به نقل از دکتر سید محمد موسوی برای کاهش بوی بد دهان برایتان نقل می کنم اگرچه اعتقاد دارم نیازی به این کارها نیست:

الف- قبل از سحری خوردن: سه قاشق غذاخوری ترنجبین را در یک لیوان گلاب که به حد جوش رسیده باشد مخلوط کرده با عسل شیرین و میل کنند و تا حداقل 15 دقیقه چیزی نخورند.

ب- بعد از سحری خوردن: یک استکان عرق نعناع را با یک استکان گلاب مخلوط کرده حرارت داده تا به حد جوش برسد. سپس با یک قاشق غذاخوری بارهنگ، مخلوط و با عسل شیرین و میل کنند.

ج- وقت افطار: بعد از باز کردن افطار با آب گرم و خرما، یک لیوان گلاب را به حد جوش رسانده با سه قاشق غذاخوری خاکشی مخلوط کنند و نیم گرم بیاشامند.

د- ساعت 12 شب: یک قاشق مرباخوری گل قند آفتابی را همراه یک لیوان آب سیب یا آب گلابی یا آب انار شیرین میل کنید.(اگر گل قند را نتوانستید از عطاری های معتبر تهیه کنید، 75 گرم گل سرخ(محمّدی) خشک را با 25 گرم قند، آسیاب کرده از الک بسیار ریز رد کنید و این پودر نرم را با گلاب خمیر کنید و در سینی استیل پهن و در مقابل آفتاب خشک کنید و تا 7 بار باگلاب، خمیر و بعد خشک کنید. این دارو را به صورت پودر نگهداری کنید.

نکته: باید توجه داشت که اگر بوی بد دهان ناشی از مسائل دیگری مثل سینوزیت یا مشکلات لثه و دندان باشد باید درمان مناسب خود را دریافت کند.

برای پیشگیری یا درمان یبوست، در ایّام روزه داری، چه باید كرد؟

بسیاری از ما در ماه مبارك رمضان، دچار یبوست می شویم یا یـبـوستی كـه از قـبل داشته ایم، تـشدید می شود؛ به نحوی كـه عــوارض یـبـوسـت، مـثل كسالت، بی اشتهایی، كاهش تمركز و حافظه، كج خلقی، بواسیر، خونریزی یا درد های مقعدی و مانند آنها به سراغمان می آید. علّت بروز یبوست در روزه داری، كاهش آب بدن، كاهش حركات دستگاه گوارش و مصرف زیاد غذاهایی مثل برنج است. برای پیشگیری و درمان یبوست در ماه مبارك، نكات ذیل را مدّنظر قرار دهید. مطالعه مقاله «امّ الامراضی به نام یبوست» را هم به کسانی که مشکل شدیدتری دارند توصیه می کنیم. اگر با انجام این توصیه ها، مشكلتان برطرف نشد؛ درمان یبوست از طریق مراجعه به پزشك، ضرورت خواهد داشت.

1-مصرف كمتر غذاهای یبوست زا(مثل برنج، ماكارونی، موز، بسیاری از لبنیات و ....)، خوب جویدن غذا، صرف غذا در آرامش، مصرف كافی میوه و سبزی، پرهیز از غذاهای كارخانه ای، ورزش معتدل و فعّالیت متناسب، اجابت مزاج در مواقع ضرورت.

2-مصرف خاكشی با آب جوش: یك قاشق مربّاخوری خاكشی را در یك استكان آب جوش ریخته شیرین نموده میل كنید.(افطار و سحر)

3-مصرف انواع برگه های خیسانده: مثل برگه هلو و قیسی.

4-آلوی خیس كرده: برای افراد گرم مزاج، بسیار مناسب است امّا می تواند باعث نفخ معده شود.

5- انجیر خیس كرده: تقریبا برای همه افراد، مناسب است.

6- سبوس خیس كرده: سبوس گندم را می توانید از نانوایی های بربری تهیه كنید. سبوس خیس كرده، علاوه بر درمان یبوست، مقدار زیادی از موادّ غذایی مورد نیاز بدن را نیز تأمین می كند.

7-خیسانده بذرهای مختلف مانند بارهنگ، اسپرزه، تخم شربتی و ....

8- مصرف شیر: در كسانی كه شیر برایشان حالت ملیّن دارد.

9- استفاده بیشتر از غذاهای آبكی.

10- استفاده از روغن هایی مانند روغن بادام شیرین، روغن زیتون و ....

چه كسانی نباید روزه بگیرند؟  

اثر مثبت روزه داری در درمان بسیاری از بیماری ها مانند چاقی، فشارخون، چربی خون، آسم و مانند آنها به اثبات رسیده است و نیازی به  بحث در این موارد احساس نمی شود. در این جا صحبت از این است كه چه كسانی نباید روزه بگیرند؟ در این مورد به طور خلاصه به این موارد اشاره می کنیم:

1-روزه و بیماری های گوارشی: روزه داری بـرای اكـثر بـیـماری هـای گـوارشی، آثار مفید اثبات شده ای دارد و جز در مـوارد استثنایی، فـرد می تواند روزه های خود را به طور كامل بگیرد. كسانی كه زخم یا التهاب حادّ معده دارند؛ بهتر است با نظر پزشك معالج از روزه داری خودداری كنند امّا كـسانی كـه فـقط سـابقه ایـن زخـم ها را دارند و در حال حاضر، بدون علامت هستند؛ مشكلی برای روزه داری ندارند و می توانند داروهای خود را به هنگام افطار و سحر، مصرف كنند.

2- روزه و مرض قند: بیماران دیابتی كه دارو مصرف نمی كنند یا از قرص های خوراكی استفاده می كنند؛ تقریبا هیچ مشكلی در مورد روزه داری ندارند؛ فقط شاید بهتر باشد كه با مشورت پزشك معالج، كمی از میزان مصرف داروی خود كم كنند و آن را در دو نوبت افطار و سحر، مصرف كنند. امّا بیماران دیابتی كه از انسولین استفاده می كنند؛ به ویژه كسانی كه سابقه یا خطر كاهش یا افزایش شدید قند خون دارند؛ باید كمی احتیاط كنند و تنها با نظر پزشك خود در مورد روزه داری تصمیم بگیرند. جالب است بدانید كه در تحقیقات انجام شده در مراكز درمانی كه بیماران مسلمان دیابتی به آنها مراجعه می كردند؛ هیچ گونه افزایشی در تعداد بیماران بستری به علّت عدم كنترل دیابت در ماه مبارك رمضان، مشاهده نشده است.

3- روزه و بیماری های كلیوی: كسانی كه كلیه سنگ ساز یا بیماری های شدید كلیوی دارند یا پیوند كلیه شده اند، در بسیاری از موارد با مشورت پزشك معالج و با رعایت مواردی كه مانع از غلیظ شدن خون و ادرار می شود، قادر به روزه داری هستند. حتّی تحقیقات انجام شده در مورد بیماران پیوندی كه آزمایش های طبیعی داشته اند نشان داده است كه روزه داری هیچ اختلالی در آزمایش های آنها ایجاد نكرده است.

به تجربه دیده ام که مداومت بر مصرف عرق خارشتر و خارخسک یا جوشانده کاکل ذرت و دم گیلاس در افطار و سحر، بسیاری از بیماران دچار سنگ کلیه را قادر به روزه داری می کند.

دو نکته:

1-مصرف زیاد لبنیات در ماه مبارک، به همراه کاهش آب بدن بر اثر روزه داری، احتمال ایجاد سنگ‌های مجاری ادراری را بسیار افزایش می‌دهد.

2-مصرف چای در ماه مبارک به‌دلیل خاصیت ادرارآوری آن، کم آبی بدن را تشدید می کند و زمینه را برای ایجاد سنگ های کلیوی فراهم.

4-روزه و بیماری های قلبی: دلیلی جهت منع روزه داری در بیماران دریچه ای قلب یا كسانی كه گرفتگی های خفیف عروق قلبی دارند؛ وجود ندارد. در مورد بیمارانی كه گرفتگی شدید عروق قلبی دارند نـیز، نـیـاز به تـحقیقات بـیشتری وجـود دارد و خطر روزه داری در این افراد، اثبات نشده است امّا به هر حال، باید با احتیاط بیشتری عمل نمود.

 نکته ای فقهی و شرعی

این که فرد می تواند یا نمی تواند روزه بگیرد از جمله مصادیق است و تشخیص آن بر عهده مکلّف است. به عبارت دیگر، نظر پزشک معالج در این مورد یک نظر مشورتی است و نهایتا این خود شخص است که باید تصمیم نهایی را بگیرد.

نکته دیگر آن که  حضرت امام خمینی، رحمة الله علیه، در پاسخ به استفتایی در مورد شرایط طبیبی كه در مورد مسایل شرعیِ طبّی نظر می دهد، فرموده اند:

بسمه تعالى؛ پزشك علاوه بر تخصّص باید مورد وثوق باشد كه كارش را روى موازین انجام دهد.

یکی از معانی سخن امام این است كه پزشكی كه در مورد روزه گرفتن یا نگرفتن ما نظر می دهد، باید هم فردی متخصّص باشد؛ هم در کار خود قابل اطمینان باشد و نیز این یقین وجود داشته باشد که در اظهار نظر ، اصول و موازین علمی مربوطه را نیز رعایت می کند. بنابراین، نظر پزشكی كه اطّلاعات كافی از بیماری ما ندارد؛ ملاك خوردن روزه نیست؛ چه رسد به این كه بخواهیم بر اساس گفته دوست و همسایه و مانند آن روزه نگیریم.

نکته: اگر این جمله که «كارش را روى موازین انجام دهد» را مربوط به مسایل شرعی بدانیم آن وقت می توان این نتیجه را گرفت که توصیه پزشکی که اعتقادی به مسایل شرعی ندارد نمی تواند مبنای روزه گرفتن یا نگرفتن ما باشد.

چند نكته پایانی

1- تمام سفارش هایی که در مورد تغذیه صحیح وجود دارد؛ به طریق اولی در ماه مبارک رمضان باید مورد توجّه قرار گیرد ولذا نیازی به یادآوری آنها نمی بینم.

2-كاهش دید چشم و نیز خواب رفتن دست و پا در طول روزه داری، امری طبیعی است و جای نگرانی ندارد و پس از صرف افطار، برطرف خواهد شد.

3-از مصرف شیرینی های مصنوعی مانند زولبیا و بامیه خودداری کنید و از شیرینی های طبیعی مانند خرما، عسل و ... استفاده كنید.

4-آش رشته غذای مناسبی برای افطار نیست. اگر هم از این غذا استفاده می كنید، به جای سیرداغ و نعناع داغ ، نعناع یا پونه خشك را کف ساب کرده با کمی روغن زیتون مخلوط و روی آش بریزید.

5- بر خلاف تصوّر عمومی و توصیه های پزشكی امروزی، در شریعت حقّه اسلامی، غذا خوردن، محدود به دو وعده، آن هم در ابتدای روز و ابتدای شب(صبحانه و شام) است و حضرات معصومین، علیهم السّلام، مكرّرا از خوردن غذا در میانه روز(ناهار)، نهی نموده آن را موجب فساد بدن معرّفی كرده اند. در قرآن كریم نیز آمده است كه اهل بهشت، صبح و شب، غذا می خورند(و لهم رزقهم فیها بكرة و عشیا؛ سوره مباركه مریم؛ آیه ۶۲) بنابراین، برای حفظ سلامتی خود، سعی كنید رویّه ماه مبارك رمضان، یعنی خوردن غذا در ابتدای روز و شب(صبحانه و شام) و پرهیز از خوردن غذا در میانه روز(ناهار) را ادامه دهید.

منابع:

۱- بحارالانوار، علّامه مجلسی.

۲- طبّ اسلامی،گنجینه تندرستی، دکتر رضا منتظر.

3- رمضان- تغییرات مزاجی/سید محمد موسوی، غلامرضا کردافشاری/1391/فجر قرآن

4- فرهنگ و آداب روزه داری/محمّد دریایی، رسول حیدری/1391/سفیر اردهال