مصحف فاطمه(س) چيست؟

منابع شیعى حكایت از وجود مصحفى دارند كه در آن مجموعه حوادث آینده ثبت شده است. پس از وفات رسول خدا(صلى الله علیه وآله) اخبار این مصحف توسط جبرئیل بر زهراى مرضیه(علیها السلام) آورده و به خط امیرمؤمنان امام علىّ (علیه السلام) ثبت مى شده است و به همین دلیل زهراى مرضیه(علیها السلام) را "محدَّثه" مى نامند.

این مصحف یكى از میراث هاى اهل بیت(علیهم السلام)است. در كتاب كافى از امام صادق(علیه السلام) نقل است: فاطمه(علیها السلام) پس از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) هفتاد و پنج روز زندگى كردند و بر اثر از دست دادن پدر، دچار اندوهى شدید شدند. جبرییل براى تعزیت نزد ایشان مى آمد... و ایشان را از حوادثى كه درباره ى فرزندانشان رخ مى دهد آگاه مى كرد و امام على(علیه السلام) آنها را مى نگاشت؛ و این ها مصحف فاطمه(علیها السلام) است[1].
به همین مضمون روایات زیادى در مدارك شیعه وجود دارد[2] كلمه "مصحف" در این روایات به همان معناى لغوى (مجموعه اى از نوشته ها كه بین دو جلد قرار دارد) است. در منابع اهل سنت نیز، گاهى كلمه مصحف به همین معنا به كار رفته است؛ مانند :
1. مصحف خالد بن معدان (م. 104 ق.) كه درباره وى گفته اند: دانش خالد بن معدان در مصحفى ثبت شده بود كه داراى دكمه و دستگیره بود.[3]

2. و یا كلمه "المصاحف" درباره كتاب المصاحف ابن ابى داود كه در آن مباحثى درباره مصاحف صحابه وجود دارد.
این بحث كه آیا پس از وفات رسول خدا(صلى الله علیه وآله) امكان فرود جبرییل یا هر فرشته دیگر وجود دارد و یا این امر در مورد شخص زهراى مرضیه(علیها السلام)به وقوع پیوسته است، مجال دیگرى را مى طلبد. اجمالا باید گفت: طبق مدارك فریقین این امر در مقام ثبوت و امكان، محرز است و در مقام وقوع و اثبات نیز به صورت صریح در احادیث شیعه وارد شده است و جاى انكار نیست؛[4] هم چنین به صورت استنتاج از چند مقدمه از مدارك اهل سنت نیز این امر قابل اثبات است و جایى براى تردید باقى نمى گذارد.
خلاصه این مقدمات بدین شرح است:
الف) امكان وجود محدَّث (كسانى كه فرشته با آنان سخن مى گوید بدون آن كه آنان نبىّ باشند)[5] در این امت وجود دارد. بخارى در صحیح خود حدیثى از پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) در این زمینه نقل كرده است[6] و از قول ابن عباس نیز نقل مى كند كه وى آیه شریفه 52 سوره حج را چنین قرائت كرده است: (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُول وَ لا نَبِیّ ـ ولا محدَّث ـ إلاّ إذا تمنّى)[7]. جملگى این احادیث در زمره احادیث صحیح به شمار مى آیند.
ب) زهراى مرضیه(صلى الله علیه وآله) "سیدة نساء أهل الجنّة"، است. این حدیث با طرق گوناگون در مدارك اهل سنت وارد شده است؛ از جمله در صحیح بخارى، باب مناقب فاطمه.[8] ابن حجر نیز در شرح این حدیث به برخى از اسانید آن اشاره كرده است[9].
بنابراین، اگر فرشتگان با مریم(علیها السلام) سخن مى گویند به دلیل آن است كه مریم، پاكدامن و سرور زنان عصر خود و برگزیده از ناحیه خداست؛ همان طور كه قرآن درباره مریم مى فرماید:
(وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِكَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلى نِساءِ الْعالَمِینَ)[10]؛ هنگامى كه فرشتگان به مریم گفتند: اى مریم خداوند تو را برگزید و پاك كرد و بر زنان جهانیان برگزید.
درباره زهراى مرضیه(علیها السلام) به طریق اولویت چنین امرى امكان داشته است؛ چون هیچ دلیلى بر اختصاص مقام "محدَّثه" به امت هاى پیشین ندارد و زهراى مرضیه(علیها السلام)سرور بانوان بهشتى و یا طبق روایات دیگر، سرور بانوان جهانیان است.[11]
اما باید توجه داشت كه، به طور قطع، این مصحف كه به اشاره رسول خدا(صلى الله علیه وآله)و در زمان حیات ایشان تدوین شده، همین قرآن است و غیر از مصحفى است كه پس از وفات رسول خدا(صلى الله علیه وآله) با املاى حضرت فاطمه(علیها السلام) و خط امام على(علیه السلام)نگاشته شده و به كلى از قرآن جداست.
در اینجا لازم است به چنذ نكته توجه شود:
نكته اول: خبر دادن از آینده موافق قرآن
اگر ادعا شده در این مصحف اخبار آینده آمده (كه به اصطلاح درست یا غلط به آن غیب می‌گویند) قرآن كریم در آیات متعدد از در اختیار داشتن بخشی از این علم به وسیله برخی از مخلوقات و برخی مشاهیر برگزیدگان الهی خبر داده است.[12]
نكته دوم: منحصر نبودن وحی در انبیا
اگر ادعا شده كه به حضرت زهرا (س) جبرائیل اینها را وحی كرده است، در قرآن كریم از انواع متعدد از وحی یاد فرموده است.[13] البته این وحی، وحی پیامبری نیست.
نكته سوم: فواید علم غیب برای برگزیدگان
1. خدای متعال به جهت حسّ امانت‌داری، كه با آزمون‌های مكرر از خود اولیاء و دیگران به عنوان شاهد بر آن اقرار گرفته است، قدرت‌هایی را به برگزیدگانش به جهت اهدافی می‌دهد. از بزرگترین این قدرت‌ها علم وسیعی است كه از آن تعبیر، به لدنی، رشد، علم غیب و ... شده است. مهم‌ترین این اهداف هدایت و رحمت افزایی در میان آفریدگان است؛
2. خدای متعال در عالم تكلیف، بعد از آزمون‌های عالم اعتقادات (به اصطلاح عالم ذر)، برای به رشد رسانیدن عده‌ای از سقوط كردگان، امكاناتی را قرار داده است كه اینها به وسیله اولیایش در معرض جبران و هدایت برآیند. به صرف ارائه كلیات، رحمت خاص و نجات برای اینها حاصل نمی‌شود؛
3. مؤمن در مسیر خود ابهام ندارد، در جاهای مبهم توقف می‌كند، با توجه به هدایت گسترده اولیاء اگر بنا شود به جهت ابهام توقّف ایشان زیاد شود با آن هدایت سازگاری ندارد، لذا با توجه به امانت‌داری، كه این علم را در منافع فردی سوق نمی‌دهند و به ضرر شخصی افراد راضی نمی‌شوند، این دانش وسیع اعطاء شده و مواردی به حكمت‌های خاص الهی استثناء می‌شود.
بنابراین تأثیر این نوع از دانش (احاطه به جزئیات حوادث) برای اولیاء قابل انكار نیست.
نكته چهارم : فایده مصحف فاطمه(س)
اولاً، آینده‌گویی مصحف تكمیل كننده قرآن است نه چیزی جدای از آن،
ثانیاً، با توجه به جزیی بودن دانش‌های این مصحف نشر گسترده و بی‌ضابطه آن برای دانش‌آموزان آن یا غرور می‌آورد یا یأس، این معلم است كه با توجه به شناخت تجربی از شاگردان، برای رشد هر یك برنامه‌ جداگانه بریزد نه اینكه یكی را سركوفت بزند و دیگری را لوس بنماید.
ثالثاً، باید از اهل معرفت پرسید، آیا این چیزهایی كه شما می‌فهمید و ما نمی‌فهمیم نتیجة‌ اكتسابی تلاش شما و پاداش آن است یا وسیله‌ای برای ادامه سیر و سلوك. اصل وجود این مصحف و به میان آوردن نام آن نشانگر ارزش كاربردی آن برای امامان ـ علیهم السّلام ـ است وگرنه مانند بسیاری از چیزهایی كه داشته‌اند و به ما نگفته‌اند از اعلام آن صرف‌نظر می‌كردند.[14]
چهارم، آخرین نكته، اینكه علم ما به مصحف فاطمه ـ سلام الله علیها ـ با توجه به كمی ظرفیت ما، ارزش كار بسیاری از ما را از بین می‌برد. آیا اگر امام حسین ـ علیه السلام ـ قبل از امتحان وفاداری اصحاب، به تمام ایشان جایشان را در بهشت نشان می‌داد و درد نداشتن تیرها و مصائب را گوشزد می‌كرد، آیا این وفاداری ارزشی را كه بعد از امتحان یقین آنها به وسیله این شهود افزود، داشت؟! هرگز.

پاورقی ها:
[1] ابوجعفر كلینى، همان: ج 1، ص 241، رقم 5، و ص 240، رقم 2.
[2] ر.ك: محمد باقر مجلسى، بحار الانوار، ج 22، ص 546 و ج 26، ص 38 به بعد.
[3] ر.ك: ابن ابى داود سجستانى، كتاب المصاحف، تصحیح ارتور جفرى، ص 124 ـ 135.
[4] . ر.ك: محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج 22، ص 546 و ج 26، ص 38 به بعد و سلیمان بن اشعث، كتاب المصاحف، تصحیح آرتور جفرى، ص 124 ـ 135.
[5] ر.ك: احمد ابن حجر، فتح البارى، ج 7، ص 50، باب فضائل الصحابة. براى توضیح بیش تر درباره ى امكان "محدَّث" در این امت و مسائل جانبى آن ر.ك: علامه امینى، الغدیر، ج 5، ص 42 ـ 51.
[6] ر.ك: احمد ابن حجر، فتح البارى، ج 7، ص 42، رقم 3689.
[7] همان، ج 7، ص 42.
[8] همان، ج 7، ص 105، باب مناقب فاطمه، رقم 3767.
[9] همان، ج 7، ص 105.
[10] سوره ى آل عمران (3)، آیه ى42.
[11] ر.ك: سید مرتضى فیروز آبادى، فضائل الخمسة من الصحاح الستة و غیرها من الكتب المعتبرة عند اهل السنة والجماعة، باب "ان فاطمة سیدة النساء وافضلهن" ج 3، ص 169 ـ 177.
[12] . به طور نمونه: سوره كهف، داستان حضرت موسی و خضر علی نبینا و آله و علیهما السلام.
[13] . وحی به زنبور عسل (سوره نحل)، وحی به مادر حضرت موسی ـ علیه السلام ـ وحی به حضرت مریم علی نبینا و آله و علیها السلام.
[14] . این اعلام مانند ارائه گواهینامه و برگه مجوز رانندگی به مسافران است. مسافران با كسی كه شرط تجربه و دانش رانندگی را رعایت می‌كند با اطمینان كامل سفر می‌كنند.

 مركز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات، حوزه علمیه قم