مرز بین خوار کردن خود و فروتنی

هرجا فروتنی ما سبب خواری و ذلّت ما و سوء استفاده دیگران شودـ و هر كاری كه این پیامد منفی را داشته باشد نظیر تملّق گویی و طمع ورزی ـ ممنوع است؛ زیرا آبرو، شخصیت و عزّت مۆمن، حقّ الهی است، نه كالایی در دست خود انسان كه حراجش كرده، بگذارد كه بی جهت از دست برود.

تواضع، یکی از موضوعات علم اخلاق اسلامی است که بیشتر خصلت های پسندیده از این سرمایه بزرگ سرچشمه می گیرند. مرحوم نراقی در معراج السعادة، در تعریف تواضع می گوید:

تواضع، عبارت است از شکسته نفسی که نگذارد آدمی خود را بالاتر از دیگری ببیند و لازمه آن، رفتار و گفتاری است که دلالت بر احترام دیگران می کند.

این فضیلت اخلاقی مانند دیگر صفات اخلاقی، دارای افراط و تفریط و حد وسط است. حد افراط، تکبر و حد تفریط، پذیرش ذلت و پستی و حد وسط آن تواضع است. آنچه ستایش شده است و فضیلت محسوب می شود، همان کوچکی کردن بدون پذیرش ذلت و پستی است.

هرجا فروتنی ما سبب خواری و ذلّت ما و سوء استفاده دیگران شود ـ و هر كاری كه این پیامد منفی را داشته باشد نظیر تملّق گویی و طمع ورزی ـ ممنوع است؛ زیرا آبرو، شخصیت و عزّت مۆمن، حقّ الهی است، نه كالایی در دست خود انسان كه حراجش كرده، بگذارد كه بی جهت از دست برود.

در تواضع، مقصد رضای خدا و خودسازی و مبارزه با هوای نفس است، و حدّ و مرز و خطّ قرمزی دارد. هر جا معیار ـ كه رضای حق تعالی است ـ تغییر كرد، ارزش تواضع نیز دگرگون می گردد و تواضع ممنوع می شود، مثل:

تواضع در برابر متكبّران كه به دو جهت روا نیست: یكی اینكه سبب تحقیر و ذلّت خود انسان است و كسی حق ندارد شخصیت و كرامت خود را در پای بت، پول، مقام و متكبران ذبح كند و پستی، خواری و ذلّت بپذیرد. دیگر آنكه فروتنی ما موجب افزایش روحیة تكبر و گمراهی متكبّر می شود.

اظهار عجز پیش ستمگر ز ابلهی است                       اشك كباب موجب طغیان آتش است

اینجا باید تكبر كرد تا او متذكّر، آگاه و اصلاح شود. از این رو، پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید: هرگاه متواضعان امّت مرا دیدید، در برابرشان فروتنی نمایید و هرگاه با متكبران روبرو شدید، در برابرشان تكبّر كنید كه این رفتار شما باعث خواری و كوچكی آنان خواهد شد.[1]

سه چیز است كه خداوند به سبب آنها جز بر خیر و خوبى نمى افزاید: تواضع كه خداوند به سبب آن جز بلند مرتبگى نمى افزاید، شكسته نفسى كه خداوند به سبب آن جز عزّت نمى افزاید و مناعت طبع كه خداوند به سبب آن جز بى نیازى نمى افزاید.

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: إنَّ اللهَ فَوَّضَ إلیَ الْمُۆمِنِ أمْرَهُ كُلَّهُ وَ لَمْ یُفَوِّضْ إِلَیْهِ أَنْ یَكُونَ ذَلِیلاً[2].

همچنین تملّق و چاپلوسی، جلوه ای از ذلّت نفس و مذموم است. نباید تواضع، رنگ تملّق بگیرد.

نشانه آدم متواضع:

وقار و آرامش در راه رفتن، نشانه ای از تواضع

فروتنی صفتی با ارزش است که از باطنی پاک و بی آلایش سرچشمه می گیرد و نشانه های آن در رفتار انسان جلوه می کند و با توجه به رفتار افراد، می توان روحیه تکبر یا تواضع شان را تشخیص داد. قرآن کریم در این باره می فرماید:

وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی اْلأَرْضِ هَوْنًا وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلامًا. (فرقان:63)؛ بندگان خداوند رحمان کسانی هستند که آرام و بی تکبر بر زمین راه می روند و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند، به آنها سلام می گویند و با بی اعتنایی و بزرگواری می گذرند.

تواضع و سلام

یکی از نشانه های فرد فروتن، آغاز به سلام کردن است. در نخستین لحظه دیدارمان با یکدیگر با گفتن سلامی همراه با تبسمی متین و پر مهر، فاصله ها را از میان برمی داریم. در حال گفتن سلام، با خواهش های درونی و هواهای نفسانی خویش مبارزه می کنیم و برخلاف حس خودخواهی، خود را به زیور خشوع می آراییم.

ترک مجادله، از روی تواضع

یکی از نشانه های فروتنی، ترک بحث و جدال است. اگر غرض از مجادله، دشمنی و اظهار فخر و کمال باشد، در متون دینی از آن نهی شده است. این گونه درگیری ها، آثار ناخوشایندی در بر دارند. یکی از آنها، در معرض خطر قرار گرفتن آبروی انسان است.

تواضع، عبارت است از شکسته نفسی ای که نگذارد آدمی خود را بالاتر از دیگری ببیند و لازمه آن، رفتار و گفتاری است که دلالت بر احترام دیگران می کند

ارزش تواضع در روایات

امام صادق علیه السلام فرمود: «إِنَّ فِى السَّماءِ مَلَكَینِ مُوَكَّلَینِ بِالعِبادِ، فَمَن تَواضَعَ لِلّهِ رَفَعاهُ وَمَن تَكَبَّرَ وَضَعاهُ »؛ در آسمان دو فرشته بر بندگان گماشته شده اند پس هر كس براى خدا تواضع كند، او را بالا برند و هر كس تكبر ورزد او را پَست گردانند.(كافى، ج2، ص122، ح2 )

امام على علیه السلام فرمود: «أَشرَفُ الخَلائِقِ التَّواضُعُ وَالحِلمُ وَلینُ الجانِبِ»؛ شریف ترین اخلاق، تواضع، بردبارى و نرم خویى است.(غررالحكم، ج2، ص442، ح3223 )

رسول اكرم صلى الله علیه و آله فرمود: ثَلاثَةٌ لایَزیدُ اللّه  بِهِنَّ إِلاّ خَیرا: اَلتَّواضُعُ لایَزیدُ اللّه  بِهِ إِلاَّ ارتِفاعا وَذُلُّ النَّفسِ لایَزیدُ اللّه  بِهِ إِلاّ عِزّا وَالتَّعَفُّفُ لایَزیدُ اللّه بِهِ إِلاّغِنَىً؛ سه چیز است كه خداوند به سبب آنها جز بر خیر و خوبى نمى افزاید: تواضع كه خداوند به سبب آن جز بلند مرتبگى نمى افزاید، شكسته نفسى كه خداوند به سبب آن جز عزّت نمى افزاید و مناعت طبع كه خداوند به سبب آن جز بى نیازى نمى افزاید. (بحارالأنوار، ج75، ص124، ح22)

پی نوشت ها:

[1]. المحجّة البیضاء، فیض كاشانی، ج6، ص222؛ جامع السعادات، ملاّ احمد نراقی، ج1، ص363.

[2]. بحار الانوار، ج67، ص72 و ج100، ص92.منبع: