قرآن ومساله تنظیم خانواده

فارغ از نگرانی‌های موجود پیرامون وضعیت نامطلوب جمعیت در سن کار و نرخ پایین باروری در کشور -که صدالبته موضوع درخور توجهی است و سیاست‌گذاری‌هایی را می‌طلبد که حتی فراتر از حکم اولی، می‌تواند به عنوان یک حکم ثانوی و حکومتی، ابلاغ گردد - از نگاه قرآنی، این مسئله چگونه تحلیل و ارزیابی می‌شود؟

یکی از نتایج مترتب بر ازدواج و تشکیل خانواده، توالد و تکثیر نسل است. اصل توالد و تولید نسل، تدبیری است که دستگاه آفرینش به‌منظور حفظ بقای نوع انسانی، در سرشت و جبلّت انسانها به ودیعت نهاده است. اما این میل هم مانند سایر امیال غریزی، بنا بر مصالحی، توسط انسان کنترل و تنظیم می‌شود. خانواده، به عنوان کوچک‌ترین واحد اجتماعی، مستقیماً در سرنوشت جامعه نقش ایفا می‌کند، لذا در هر جامعه‌ای، نسبت به اقتضاءات زمان و شرایط حاکم، تدابیری را برای کنترل، بهداشت و تنظیم خانواده اتخاذ می‌کنند. در کشور عزیز ما نیز از حدود پنج دهه گذشته تاکنون سیاست‌هایی به کار گرفته شد که در زمان خود، لازم و ضروری به نظر می‌رسید اما ادامه این سیاست‌ها و غفلت از وضعیت آینده، سرنوشت این القرای اسلامی را تهدید خواهد کرد.
در روزگارانی که فشار جمعیت بر حاکمیت زیاد بود و مهار جمعیت، سیاستی مدبرانه به نظر می‌رسید، کارشناسان دینی و اهل فقاهت، به کمک دستگاه حاکمیت آمده با تفقه و استناد به ادله عقلی و نقلی( آیات، روایات و حکایات حاکی از پیشوایان پاک(ع)) مویداتی را برای صحه‌گذاری بر سیاست کنترل جمعیت آوردند.
مشخصاً در دو مسئله یکی "تحدید نسل" و دیگری، "کثرت فرزند"، موافقان و مخالفانی چند به اظهار نظر پرداخته‌اند. هر گروه نیز برای اثبات دعاوی خود، به دسته‌ای از آیات و روایات استناد ورزیده است. با این همه، آنچه باید دانست اینکه، دو سوی مسئله، چیزی نیست که بتوان به‌سادگی از آیات قرآن، استفاده کرد. آری، ادله قوی بیشتر ناظر به حوزه مأثورات روایی است.
فارغ از نگرانی‌های موجود پیرامون وضعیت نامطلوب جمعیت در سن کار و نرخ پایین باروری، که صدالبته موضوع درخور توجهی است و سیاست‌گذاری‌هایی را می‌طلبد که حتی فراتر از حکم اولی، می‌تواند به عنوان یک حکم ثانوی و حکومتی، ابلاغ گردد، از نگاه قرآنی، این مسئله چگونه تحلیل و ارزیابی می‌شود؟
در حوزه اندیشه دینی، فقیهان، برای استنباط احکام شرع مقدس، به منابع چهارگانه قرآن، سنت، عقل و اجماع مراجعه می‌کنند. اما قرآن اگرچه کلیات احکام و اصول را به دست داده است اما در جزئیات پاره‌ای از احکام، به صراحت، سخنی به میان نیامده است. به عنوان مثال، اینکه نماز صبح دو، مغرب سه و مابقی چهار رکعت، به این صراحت در قرآن نیامده است. در اینگونه موارد، فقها، به منابع دیگر مراجعه می‌کنند.
آیا بحث از تکثیر یا کنترل جمعیت، از این مقوله است؟ به دیگر سخن، آیا شواهدی دال بر تأیید مسئله «بهداشت و تنظیم خانواده» یا «تعدد فرزندان» در قرآن، وجود دارد؟
در پاسخ اجمالی بدین سوال باید گفت:
اگر چه هیچ آیه‌ای به صراحت، تنظیم جمعیت و روش‌های جلوگیری از تولد فرزند را منع نکرده است. اما می‌توان از ای‌ات متعددی، رجحان تکثیر نسل را استفاده کرد.

اما پاسخ تفصیلی:

قرآن کریم، آثاری را بر فرزندآوری مرتب دانسته است که روی‌هم‌رفته، دیدگاه تکثیر اولاد را تقویت می‌کند. در پاره‌ای ای‌ات، از فرزندان به عنوان نعمت الهی(نحل/72)، زینت زندگی (کهف/46)، یاری‌رسان به والدین(اسری/6) و آرزوی برخی پیامبران الهی یاد شده است.(آل عمران/38)
در یک دسته‌بندی می‌توان آیات ناظر بر کثرت فرزند را به شرح زیر آورد:

1. دسته نخست، آیاتی که فرزندآوری را امداد و نعمتی از ناحیه خداوند برمی‌شمرد:
وَیمْدِدْکمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِینَ (نوح/12) و شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک کند ...
و امددناکم باموال و بنین و جعلناکم اکثر نفیرا(اسری/6) و شما را به وسیله دارایی‌ها و فرزندانی کمک خواهیم کرد؛ و نفرات شما را بیشتر (از دشمن) قرارمی‌دهیم.

طبق برخی آیات، فرزندکشی، به خاطر ترس از فقر، تردید در رزاقیت خداوند دانسته شده و صراحت دارد در اینکه، فقر نمی‌تواند عامل موجهی برای جلوگیری از تولد فرزند انگاشته شود.
از این استفاده می‌شود که کثرت جمعیت، امری مطلوب و یکی از پایه‌های اقتدار است.و امددناکم بانعام و بنین(شعرا/133)

٢. دسته دوم، آیات مربوط به ازدواج، آنجا که هدف از ازدوج را تکثیر نسل می‌داند:جعَلَ لَکمْ مِنْ أَنْفُسِکمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا یذْرَوُکمْ فِیهِ او آفریننده آسمان‌ها و زمین است و از جنس شما همسرانی برای شما قرار داد و جفت‌هایی از چهارپایان آفرید؛ و شما را به این وسیله [= بوسیله همسران]زیاد می‌کند.اللّهُ جَعَلَ لَکم مِّنْ أَنفُسِکمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَکم مِّنْ أَزْوَاجِکم بَنِینَ وَحَفَدَةً و خدا برای شما از (نوع) خودتان، همسرانی قرار داد و از همسرانتان برای شما پسران و نوادگان به وجود آورد.چنانکه ملاحظه می‌کنید تحدید نسل و جلوگیری از بارداری، بر خلاف هدف گفته شده در این آیات است.

٣. آیاتی که قتل فرزندان را از روی ترس تنگدستی، جایز نمی‌داند.وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَکمْ خَشْیةَ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِیاکمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْئًا کبِیرًا(اسراء/31)و فرزندانتان را از ترس فقر، نکشید! ما آن‌ها و شما را روزی می‌دهیم؛ مسلماً کشتن آن‌ها گناه بزرگی است!لَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَکمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکمْ وَإِیاهُمْ فرزندانتان را از (ترس) فقر، نکشید! ما شما و آن‌ها را روزی می‌دهیم.طبق این آیات، فرزندکشی، به خاطر ترس از فقر، تردید در رزاقیت خداوند دانسته شده و صراحت دارد در اینکه، فقر نمی‌تواند عامل موجهی برای جلوگیری از تولد فرزند انگاشته شود.

٤. دسته‌ای از آیات که به داشتن فرزند توصیه می‌کند:نِسَاوُکمْ حَرْثٌ لَکمْ فَأْتُوا حَرْثَکمْ أَنَّی شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکمْ (البقرة/223)زنان شما، محل بذرافشانی شما هستند؛ پس هر زمان که بخواهید، می‌توانید با آن‌ها آمیزش کنید. و (سعی نمایید از این فرصت بهره گرفته، با پرورش فرزندان صالح) اثر نیکی برای خود، از پیش بفرستید! برخی از مفسران، مراد از عبارت «قدموا لانفسکم»، را طلب فرزند می‌دانند.... فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا کتَبَ اللَّهُ لَکمْ...(بقره/187) اکنون با آن‌ها آمیزش کنید، و آنچه را خدا برای شما مقرر داشته، طلب نمایید!مرحوم امین الاسلام، طبرسی، در مجمع البیان، براین باورند که آنچه خداوند به طلبیدن آن، امر کرده، فرزند است.آنچه گذشت، صرفاً اشاره به مسانید و آیاتی بود که از سوی اهل نظر، بیشتر مورد استناد قرار گرفته است اما کنکاش و بحث و بررسی بیشتر پیرامون مدلول ایات گفته شده، مجالی فراخ‌تر از این مقال می‌طلبد که به شرط توفیق در آینده، پی گرفته خواهد شد.