طبق آيه «...تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ» آيا مي توان تمام علوم را در قرآن يافت؟

در این مورد سه دیدگاه عمده مطرح است:1. دیدگاه حداكثری: طبق این دیدگاه تمام علوم در قرآن وجود دارد. این گروه به چند آیه استناد می كنند؛ از جمله آیه 89 سوره نحل «وَ نَزَّلْنا عَلَیْكَ الْكِتابَ تِبْیاناً لِكُلِّ شَیْ‏ءٍ» این كتاب را كه روشنگر هر چیزى است بر تو نازل كردیم و آیه 59 سوره انعام «...َ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فی‏ كِتابٍ مُبینٍ»؛ هیچ تر و خشكى نیست مگر اینكه در كتابى روشن ثبت‏ است. در این صورت همه می توانند متناسب با رشته تخصصی خود، حتی دانش های مختلف فیزیك و شیمی و زیست شناسی را از قرآن استخراج كنند. مفسرانی كه به تفسیر علمی از قرآن روی می آورند معمولا این عقیده را دارند. ابو حامد غزالی در كتاب «جواهر القرآن» برای اولین بار این اندیشه را مطرح كرد كه تمامی علوم در قرآن وجود دارد. ملا محسن فیض كاشانی در تفسیر صافی نیز تا حدودی این دیدگاه را می پذیرد. در عصر جدید هم با پیشرفت علوم این دیدگاه تقویت شد و كسانی مثل طنطاوی جوهری در كتاب «الجواهر فی تفسیر القرآن» سعی كرد تا بسیاری از علوم را به قرآن نسبت دهد.

اما ظاهر این آیات قابل استناد نیست؛ چرا كه:

اولا. ظاهر این آیات بر خلاف بداهت است چون بسیارى از فرمول‏هاى شیمى و فیزیك در قرآن كریم نیست. علاوه بر اینكه عقل انسان نیز حكم می كند كه كتابی كه برای هدایت بشر آمده است لازم نیست تمام علوم تجربی را در خود داشته باشد.

ثانیا. ظاهر این آیات مورد انكار صریح برخى از مفسران قرار گرفته است و گفته‏اند كه منظور وجود چیزهایى است كه در مورد هدایت انسان لازم است و اینها در قرآن وجود دارد. یعنی منظور آیه از همه چیز، تمام امور مربوط به هدایت بشر است.

ثالثا. لفظ «كتاب» در آیه 89 سوره نحل ممكن است به چند معنا باشد: «قرآن كریم، لوح محفوظ، اجل، علم خدا، امام مبین».  پس نمى‏توان گفت كه حتما مراد قرآن است و همه چیز در آن است.

رابعا. آیاتى از قرآن كه اشاراتى به علوم طبیعى دارد هدف آنها كشف فرمولهاى هندسه و شیمى و ... نیست بلكه این اشارات را بطور استطرادى و حاشیه‏اى مطرح كرده است. یعنى صرفا ذكر مثال (البته حق و واقعى) است و هدف آن آموزش علوم نیست.

2. دیدگاه حداقلی: این گروه معتقدند قرآن فقط كتاب هدایت است و برای بیان مسائل علوم تجربی نیامده است. طبرسی در «مجمع البیان» و زمخشری در «كشاف» متمایل به این دیدگاه هستند و می نویسند: «منظور از بیان همه چیز در قرآن، مسائل مربوط به هدایت و دین است.» درست است كه قرآن به منظور بیان مسائل علوم نیامده اما می توان در آیاتی از قرآن موضوعات نجوم و زمین شناسی و برخی موضوعات دیگر را یافت.

3. دیدگاه اعتدالی: یعنى از طرفى همه علوم بشرى در ظواهر قرآن وجود ندارد و هدف اصلى قرآن نیز هدایت‏گرى بشر به سوى خداست. و از طرفى دیگر قرآن كریم دعوت به تفكر و علم مى‏كند و برخى از مثال‏ها و مطالب علمى صحیح و حق را بیان مى‏كند كه بیانگر اعجاز علمى قرآن است. در واقع آیات مربوط به جهان و كیهان در هیچ زمینه، هیچ‏گاه به بحث‏هاى تفصیلى، در مورد موجودات نپرداخته است؛ بلكه به همان اندازه‏هائى كه هدف قرآن در هدایت مردم تأمین مى‏شده، بسنده كرده است‏. علامه طباطبایی، شهید مطهری، آیه الله مكارم شیرازی، آیه الله مصباح و اكثر دانشمندان و قرآن پژوهان متمایل به این دیدگاه هستند.

بنا بر آنچه بیان كردیم به این نتیجه مى‏رسیم كه ظاهر آیات قرآن، بر تمام علوم بشرى (با تمام فرمول‏ها و جزئیات آن) دلالت ندارد. اما در برخی موارد قرآن برای نیل به هدف خود كه هدایت بشر است اشاراتی به علوم تجربی داشته است كه نمی توان آنها را نادیده گرفت و نیز نمی توان با استناد به آنها جزئیات علوم را استخراج نمود. بنابراین تمامی علوم در قرآن وجود ندارد، اما در قرآن اشاراتی به برخی مسائل علوم تجربی شده است.

پی نوشت:

1. رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، انتشارات كتاب مبین، ص 35-39

2. مستشاری، علیرضا، تفسیر آیات برگزیده(پرسش ها و پاسخ های قرآنی)، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، ص169-174