شکوه ایثار

25 ذی الحجه سالروز نزول سوره "هل اتی" (انسان - دهر) می باشد و بنا به روایات، در ستایش از علی و فاطمه(علیهما السلام) است که به خاطر نذرشان، سه روز روزه گرفتند و هنگام افطار، غذای ساده خویش را به مسکین و یتیم و اسیر، ایثار کردند و خود با آب افطار نمودند. این روز همچنین به عنوان روز خانواده و تکریم بازنشستگان نامگذاری شده است.

آشنایی با سوره هل اتی(انسان)

در آیه اول اشاره به «روزگاری » می کند که بر «انسان » گذشته، و او چیزی نبود که یاد شود. از آن پس اشاره به خلقت انسان، و قرار گرفتن او بر سر دو راهی «شکر» و «کفران » می نماید.

از آنچا که محور این سوره، انسان است و عملش و اخلاصش و ایثارش و عاقبت کارش در قیامت و نعمت های خوب برای نیکان، نام دیگر این سوره «انسان » است. این سوره به نام «هل اتی » هم مشهور است. چون که با این کلمه آغاز شده است.

این سوره در مدینه نازل شده و بنا به روایات، در ستایش از علی و فاطمه(ع) است که بخاطر نذرشان، سه روز روزه گرفتند و هنگام افطار، غذای ساده خویش را به مسکین و یتیم و اسیر، ایثار کردند (آیه 8) و خود با آب افطار نمودند. در آیات بعد، از نعمتهای خداوند برای اهل بهشت، و پاداش نیکی ها در آخرت، یاد شده و فرمان صبر و مقاومت داده است. دارای 31 آیه است و بعد از «الرحمن» نازل شده است. (آشنایی با سوره ها، ص 91)

ابن عباس گوید: روزی فرزندان امام علی (ع) ـ حسن و حسین ـ در دوران طفولیت بیمار شدند، پیامبر اکرم (ص) به همراه تنی چند از اصحاب به عیادت آنان رفتند و به حضرت علی(ع) پیشنهاد فرمودند تا برای شفای آن دو بزرگوار نذر کند که روزه بگیرد.

حضرت علی (ع)، فاطمه زهرا (س) و فضه ـ کنیزشان ـ چنین نذر کردند: اگر حسن و حسین بهبودی یافتند برای خدا سه روز روزه میگیریم.

حسن و حسین (علیهما السلام) شفا یافتند. حضرت علی (ع) و اهل او برای انجام نذرشان غذایی در خانه نداشتند، امام (ع) از شمعون خیبری به مقدار نه کیلو جو قرض کردند، حضرت فاطمه (س) مقداری از جو را آرد کرده و پنج قرص نان ـ به تعداد افراد خانواده ـ پختند.

روز اول را روزه گرفتند، هنگام افطار مسکینی در خانه آمد خانواده حضرت علی (ع) افطاری خود را به آن مسکین دادند، در حالیکه خودشان نیاز به غذا داشتند. آنان ایثار کردند و با آب افطار نموده و شب را سپری کردند.

فردای آن روز، دومین روزه نذری خود را گرفتند، شب هنگام، آنگاه که خواستند با نان جو افطار کنند، یتیمی درب خانه آمد و درخواست غذا کرد. آنان دیگر بار ایثار کرده و افطاری خود را به او دادند.

افطاری روزه روز سوم هم با آمدن اسیری به درب خانه و درخواست کردن غذا از آنان ، ایثارگرانه در راه خدا دادند.

صبح هنگام، امام علی (ع) دست حسن و حسین را گرفت و به منظور دیدار با رسول خدا(ص) به راه افتاد. وقتی پیامبر خدا (ص) دید که آنان از شدت گرسنگی به خود میلرزند؛ چنین فرمودند: چقدر بر من سخت و گران است که شما را به این حال می بینم.

پیامبر خدا (ص) بیدرنگ برخاست و همراه آنان به خانه حضرت علی (ع) وارد شد، پیامبر(ص) دخترش فاطمه را دید که در محراب عبادت است و چشمانش از گرسنگی در حدقه فرو رفته، اندوه پیامبر (ص) دو چندان شد.

پیامبر خدا (ص) هنوز ازخانه امام علی (ع) خارج نشده بود که ناگاه فرشته وحی الهی ـ جبرییل ـ نازل گردید و به پیامبر گرامی اسلام (ص) به خاطر داشتن چنین خاندان ایثارگری، تبریک گفت و سپس سوره انسان را به حضرت تقدیم کرد.

خانواده علوی فاطمی، محل نزول هل اتی

و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا؛ انما نطعمکم لوجه اللّه لانرید منکم جزاءا و لاشکورا، آنانکه، در راه دوستی خدا طعام (خود) را به فقیر و یتیم و اسیر می دهند، (و می گویند) ما فقط برای رضای خدا به شما طعام می دهیم و از شما هیچ پاداش و سپاسی هم نمی طلبیم.

هیچ کس در این مطلب که این سوره در فضائل اهل بیت است، هیچگونه اشکالی را عنوان نکرده است.

روایتی که از ابن عباس نقل شد، مورد تأیید و تصدیق پیشوایان علمی حضرات (سنی و شیعه) و عموم مسلمین می باشد، و اینک نام دانشمندانی از اهل سنت که این روایت را نقل کرده اند: ابو جعفر اسکافی حکیم ترمذی محمدبن جلیل طبری ابن عبد ربه حاکم ابوعبداللّه نیشابوری حافظ ابن مردویه ابواسحاق ثعلبی مفسر کبیر ابوالحسن واحدی مفسر کبیر حافظ ابوعبداللّه اندلسی حمیدی ابوالقاسم زمخشری در کشاف اخطب خوارزمی حافظ ابوموسی ابوعبداللّه رازی شرخانی محمدبن طلحه شافعی ابوالمظفر سبط ابن جوزی عزالدین عبدالحمید حافظ ابوعبداللّه گنجی شافعی قاضی ناصرالدین بیضاوی حافظ محب الدین طبری حافظ ابو محمد ابوحمزه عضدی اندلسی حافظ الدین نسفی شیخ الاسلام حموئی نظام الدین قمی نیشابوری مفسر معروف علاءالدین علی بن محمد خازن بغدادی قاضی عضدالدین ایجی حافظ ابن حجر حافظ جلال الدین سیوطی ابوسعود عمادی حنفی شیخ اسماعیل بروسی شوکائی محمد سلیمان محفوظ از علمای قرن دوازدهم، و علاوه بر آنها جماعتی دیگر از علماء عامه این حدیث شریف را در ذیل آیه مذکور آورده اند. (افق حوزه - 23 اردیبهشت 1388 - شماره 228)

جامعه شناسی خانواده

خانواده، اوّلین و کوچک ترین نهادی است که افراد در آن، ارتباط با دیگران را تجربه می کنند و علاوه بر آغاز ارتباط با اعضای دیگر خانواده، چگونگی ارتباط با دیگر افراد اجتماع را نیز فرا می گیرند. همان گونه که در خانواده، بنیان های اساسی شخصیت انسان ها شکل می گیرد، نوع تعامل آنان با دیگران در آینده هم در همین جا مشخص خواهد شد. این که انسان ها در آینده، شخصیتی متعادل و آرام داشته باشند یا شخصیتی ناآرام و پرخاشگر، با دیگر افراد جامعه ارتباط موفقی داشته باشند و یا ناموفق، همه و همه در محیط آغازین ارتباط (یعنی خانواده)، ظهور و بروز خواهد یافت. البته عوامل مهم دیگری چون: وضعیت وراثت و محیط های طبیعی نیز در این شکلگیریِ نوع شخصیتی افراد دخیل هستند؛ امّا نقش خانواده در این میان، برجسته تر است.

خانواده ای که خداوند فضیلتش را ستوده است

پیامبر (ص) درباره علی و خانواده او هیچ سخنی جز به فرمان الهی و زبان وحی نگفته است، دلیل بر عظمت این خاندان و جایگاه برجسته آنان در اسلام همین بس که خداوند هیجده آیه پیاپی درباره ایشان فرو فرستاده است، و در این آیه ها از فداکاری و خدا دوستی این خانواده و مرتبه ایشان در بهشت سخن گفته است.

واحدی در البسیط، امام رازی در تفسیر کبیر، زمخشری در کشاف، نظام الدین نیشابوری در غرایب القرآن(13) و شبلنجی در نور الابصار از ابن عباس روایت کرده اند که حسن و حسین مریض شدند، علی و فاطمه نذر کردند اگر فرزندانشان شفا یابند سه روز به عنوان سپاسگزاری از خدا روزه بگیرند، پس حسن، حسین و کنیزشان فضه در آن مورد از آنان پیروی کردند.

دو فرزند شفا یافتند و اعضای خانواده سه روز پیاپی روزه گرفتند. نزد این خانواده در تمام آن سه روز جز مقداری نان جو وجود نداشت. روز اول به هنگام افطار، مستمندی آمد و طعام خواست، علی خوراک خود را به او داد، و همسر دو فرزندش و فضه نیز همان کار را کردند. در روز دوم به هنگام افطار یتیمی آمد و غذایی طلبید، آنچه نزد ایشان بود به او دادند. در روز سوم اسیری آمد، و غذایی خواست و آن خانواده همان کار روز اول و دوم را انجام دادند، پس، خداوند سوره «هل اتی» را درباره آنان نازل کرد که در آن آیات شریفه زیر آمده است:

«نیکان از جامی بیاشامند که در آمیخته با کافور بهشتی باشد. چشمه ای که بندگان خدا از آن می نوشند به نوعی خاص جریان دارد. وفای به نذر می کنند و می ترسند از روزی که آسیبش فراگیر است. و برای دوستی خدا طعام خود را بر مستمند، یتیم و اسیر می خورانند. فقط برای خدا شما را اطعام می کنیم، پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم. براستی ما از پروردگارمان درباره روزی می ترسیم که چهره ها درهم کشیده شود و در کمال سختی باشد. پس خداوند آنان را از آسیب آن روز نگهدارد و تازه و شادمان آنها را حاضر کند. و به دلیل آن که صبر کردند پاداش آنان را بهشت و حریر قرار دهد...»

از چیزهایی که قابل ذکر است این است که در هیچ روایتی نیامده که اعضای این خانواده بگویند، برای چه کسی خوراکشان را به اینان دادند: «تنها برای خدا شما را اطعام می کنیم و پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم» . براستی که ایشان در دل های پاک خود آن را پنهان داشتند و به زبانشان نگفتند پس، خداوند آنچه را که آنان پنهان داشته بودند در کتاب خود، آشکار فرمود. این تنها گواهی قرآنی است، درباره هیچ یک از مسلمانان چنین وحیی نازل نشده است. این کار انجام نشد مگر برای این که فداکاری این خانواده در تاریخ بی نظیر بود. ما نمی دانستیم که تمام این خانواده چنین ایثاری را بر جان خود روا داشتند و غذای ضروری خود را سه روز پیاپی برای رضای خدا به نیازمندان دادند. و چرا نه؟چه آن که علی برادر پیامبر (ص) و همسرش پاره تن پیامبر و دو فرزندش - به شهادت آیه مباهله - فرزندان پیامبرند.

اعضای این خانواده بزرگوار همان کسانی هستند که پیامبر خدا - روزی که خداوند در آیه کریمه او را مامور ساخت که با نصارای نجران مباهله کند - آنان را با خود همراه برد و این بهمراه بردن ایشان دلیل بر این است که آنان پس از پیامبر، بلند مرتبه تر از همه مسلمانانند، و بردن علی - بطور خصوصی - بیانگر این مطلب است که علاقه میان پیامبر و علی از چهارچوب برادری تجاوز کرده، به درجه اتحاد و یگانگی رسیده است. در صفحه های آینده خواهیم دید که علی نسبت به پیامبر به منزله جان اوست.

13 - حاشیه بر تفسیر طبری ج 29 ص 112 - 113.14 - ص 102.15 - سوره دهر (76) آیه های 5 - 13.