شرح خطبه توحیدی امام رضا(ع)- فراز پنجم

فراز پنجم:

ـ «و لا إیّاهُ عَنی من شَبَّهَه¹ و لا لَهُ تذلِّلَ من بَعَّضَه^۲ و لا إیّاهُ أرادَ من تَوَهَّمَه^۳.»

او را قصد جدی نکرده است کسی که تشبیهش نماید و برای او خواری (فروتنی) نکرده است کسی که او را تجزیه کند و او را اراده نکرده است کسی که او را توهم نماید.

برای درک بیشتر این فراز، قوای خیال، وهم، عقل و فوق عقل را کمی بیشتر بشناسیم؛

خیال؛ تصور نمودن یک شیء خارجی در همان اندازه‌ها و صورت‌های واقعی توسط قوه خیال انجام می‌شود. خیالِ انسان از یک شیء خارجی یا حقیقت آن شیء کاملاً یکی است، تنها تفاوت آن‌ها در این است که شیء خارجی، مادی است، اما خیال امری مجرد.

توهم؛ تداعی شدن امری حقیقی در ذهن که در عالم خارج وجود دارد اما صورت و مقدار و اندازه ندارد. مثلاً تداعی شدن «محبت» یک مادر نسبت به فرزندش زمانی‌که او را می‌بوسد. محبّت امری حقیقی است اما صورت و مقدار و اندازه ندارد.

تعقل؛ درک تمام قوانین و قاعده‌های کلّی و نظام‌مند توسط قوه عقل صورت می‌پذیرد.

ادراکات فوق عقلانی؛ درک تمام آن‌چه که در درون ما به سمت بی‌نهایت گرایش دارند. عشق به بی‌نهایت کمال مطلق (خداخواهی)، حتی عشق به بی‌نهایت هر چیزی توسط این قوه درک می‌شود.

حالا به خطبه بازمی‌گردیم. فراز پنجم شامل سه بخش است؛ اندکی توجه کنیم؛

۱ ـ عنی؛ یعنی قصد کردن، توجه داشتن، خواستن

خداوند را قصد کردن، درواقع خواستن کمالات، محبوبیت، بزرگی و... اوست که درواقع بزرگداشت و تعظیم مقام خداوند است. اما تشبیه خداوند به چیزی، درواقع نازل کردن مرتبه او به مرتبه‌ای بسیار پایین‌تر است. آیا با این توضیح اندک درنمی‌یابیم که عنی با تشبیه ناسازگار است؟

۲ ـ تذلل؛ در برابر کسی نکوست که مقامی عظیم دارد و اساساً انسان جز در برابر موجودی با عظمت به کرنش درنمی‌آید. آیا تبعیض به معنای تجزیه و جزء جزء نمودن چیزی که در حقیقت کوچک نمودن مقام اوست با تذلّل سازگار است؟

اراده، به طلب کردن چیزی همراه با انتخاب و اختیار، اطلاق می‌شود. آیا خدایی که تصویر او در وهم انسان جای بگیرد و انسان بتواند توهمش کند، می‌تواند مطلوبِ مناسبی برای انسان بی‌نهایت‌طلب باشد. توهمِِ خدا نیز، کوچک نمودن مرتبه‌ی ذات اوست که با اراده‌ی بی‌نهایت‌طلب انسان سازگار نیست.

امیرالمؤمنین «علیه‌السلام» می‌فرماید؛ چگونه می‌تواند اِله خویش را توصیف کند، کسی که عاجز است از آن‌که مخلوقی مثل خودش را وصف نماید.

در این فراز، امام رضا «علیه‌السلام» سه حالت درونی انسان (تشبیه، تبعیض، توهم) را از گردونه‌ی ابزارهای شناخت پروردگار خارج می‌نماید؛ فکر می‌کنید دلیلِ این کار امام رضا «علیه‌السلام» چه بوده است؟

او خوب می‌داند که اگر کسی توحید ناب را درک نکرد قطعاً در دام این سه حالت گرفتار خواهد شد. این فراز و فراز قبل چراغ‌های راهنمایی برای ما هستند تا در بعضی از گذرگاه‌های دنیا توقف نموده و ارزش توحیدی خویش را محک بزنیم. مراقب باشیم اگر در دام این حالات و ابزار گرفتار شدیم، یعنی حقیقت توحیدی که ما درک نمودیم با مشکل روبه‌روست، باید برای رفع این اشکالات به سراغ پایه‌های توحیدی عقایدمان برویم.