خدمت به خانواده و همسر در آموزه های دینی

بر طبق آموزه های قرآنی ملاک در بهترین ها، داشتن تقواست که در شکل اخلاق نیک و خوش، خودنمایی می کند، چرا که انسان خوش خلق، از خدا می ترسد و می کوشد تا به بهترین شکل و هنجارترین و نیکوترین شیوه زندگی کند و دیگران را نیز از خود بهره مند سازد.

بر طبق آموزه های قرآنی ملاک در بهترین ها، داشتن تقواست که در شکل اخلاق نیک و خوش، خودنمایی می کند، چرا که انسان خوش خلق، از خدا می ترسد و می کوشد تا به بهترین شکل و هنجارترین و نیکوترین شیوه زندگی کند و دیگران را نیز از خود بهره مند سازد.

از آنجایی که شرایط خانه و خانواده، ویژه است، تقوا در خانه و خوشخویی در آن، بهترین ملاک در شناخت بهترین مردم است. کسی که بتواند در خانه، اهل تقوا باشد و خوشخویی را به نمایش بگذارد، بهترین مردمان است.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا با بهره گیری از آیات و روایات، نقش اخلاق خوش در خانه و خوشخویی همسران را در سعادت و خوشبختی فردی و جمعی جامعه بررسی کند.

خانواده، آشیانه عشق و محبت

هر چند که خانه محلی برای زندگی است، ولی هدف از آن سکونت و آرامش است. در آیات قرآنی همان طور که از واژه هایی چون «بیت»، «دار»، «حجره»، «ذات العماد» و «اکنان» برای بیان خانه استفاده شده، واژه «مساکن» نیز به کار رفته است، چرا که هدف از خانه و خانواده، رسیدن به همان چیزی است که از آن به خوشبختی یاد می شود. خداوند پس از آفرینش حضرت آدم(ع) و همسرش، به آنان فرمان می دهد تا در بهشت نخستین، سکونت یابند. (بقره، آیه ۳۵، اعراف، آیه ۱۹)

پس انسان در خانه و در میان خانواده به سکونت و آرامش می رسد و مودت و دوستی و محبت، این آرامش را میان زن و شوهر پدید می آورد و سکونت واقعی را تحقق می بخشد. (روم، آیه ۲۱) در آیات قرآنی بارها واژه سکن و مشتقات آن برای سکونت انسانها در زمین و دست یابی به آرامش بیان شده است. (اعراف، آیه ۱۶۱، ابراهیم، آیه ۳۷، اسراء، آیه ۱۰۴، مومنون، آیه ۱۸، طلاق، آیه ۶)

پس خانه، محل آرامش از جانب خداوند است (نحل، آیه ۸۰) و بندگان باید بر این نعمت، خداوند را شکر و سپاس گویند. (نحل، آیات ۸۰ و ۸۱) همچنین خانواده محل احسان و عشق و مودت و محبت است و هر انسانی می بایست اوج عشق و محبت انسانی را در خانه و در میان خانواده جست وجو کند. (روم، آیه ۲۱)

ویژگی های خانه خوب

در اسلام برای خانه خوب ویژگی هائی بیان شده که در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود. از جمله این ویژگی ها می توان به وسعت خانه و همسایه خوب اشاره کرد. در حقیقت ویژگی های مادی و فیزیکی و محیط زیستی، از جمله مهم ترین ویژگی های یک خانه مطلوب از نظر اسلام است. امیرمومنان علی(ع) در این باره می فرماید: ان للدار شرفا و شرفها الساحه الواسعه و الخلطاء الصالحون و ان لها برکه و برکتها جوده موضعها وسعه ساحتها و حسن جوار جیرانها؛ خانه را شرافتی است. شرافت خانه به وسعت حیاط (قسمت جلوی خانه) و همنشینان خوب است. و خانه را برکتی است، برکت خانه، جایگاه خوب آن، وسعت محوطه آن و همسایگان خوب آن است. (مکارم الاخلاق، ص ۱۲۵)

البته پیش از اینکه خانه ای خوب از نظر فیزیکی و محیط زیستی داشته باشیم می بایست نخست، خانواده خوبی داشته باشیم. همسر خوب و مهربان، نعمت بزرگی است که فراخی و بزرگی خانه در برابر آن هیچ است. رسول اکرم(ص) نخستین شرط در خوشبختی را همسر خوب و صالح می داند و سپس به امور دیگر چون وسعت خانه برای سعادت اشاره می کند. آن حضرت(ص) درباره مولفه های سعادت می فرماید: من سعاده المرء المسلم الزوجه الصالحه والمسکن الواسع والمرکب البهی والولد الصالح؛ از خوشبختی مرد مسلمان، داشتن همسر صالحه، خانه بزرگ، مرکب راحت برای سواری و فرزند صالح است. (بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۱۵۵، ح ۳۵)

همسر خوب داشتن از عوامل پیشرفت مرد است. رسول اکرم(ص) می فرماید: المراه الصالحه احد الکاسبین؛ زن شایسته یکی از دو عامل پیشرفت خانواده است. (بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۲۳۸، ح ۳۹)

شاید برای همسران در آغاز زندگی حرارت عشق و محبت اجازه ندهد تا دیگری را در میان خود بپذیرند و می خواهند زمان بسیاری را تنها در کنار هم باشند، ولی به زودی یک خلأیی را در زندگی حس می کنند و می بینند که خانه به همان سادگی که روشن به عشق و محبت شده، کم سو و کم فروغ می شود، چرا که کودک و فرزندی که منبع انرژی عشق باشد نیست. از این رو در اسلام بر فرزند به عنوان عامل مهم در تحقق دوام سعادت و خوشبختی و ایجاد یک خانه خوب تاکید شده است. رسول اکرم(ص) درباره نقش کودک در برکت خانه می فرماید: بیت لا صبیان فیه لا برکه فیه؛ خانه ای که کودک در آن نباشد، برکت ندارد. (کنز العمال، ح ۴۴۴۲۵)

ازدیگر ویژگی های خانه خوب و نیکو می توان به پاکی و پاکیزگی آن اشاره کرد. از پیامبر(ص) و معصومان(ع) روایات چندی در این زمینه وارد شده و پاکیزگی و بهداشت محیط زیست به ویژه خانه در آموزه های اسلامی بسیار مورد تاکید قرار گرفته است.

رسول اکرم(ص) درباره بهداشت محیط زیست می فرماید: زباله را شب در خانه های خود نگه ندارید و آن را در روز به بیرون از خانه منتقل کنید، زیرا زباله نشیمنگاه شیطان است. (من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵، ح ۴۹۶۸)

امیر مومنان امام علی(ع) نیز در این باره می فرماید: نظفوا بیوتکم من حوک العنکبوت، فان ترکه فی البیت یورث الفقر؛ خانه های خود را از تار عنکبوت پاک کنید، زیرا باقی گذاشتن آن در خانه، فقر می آورد. (وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۵۷۵، ح۲)

از نظر اسلام، اموری دیگر در تحقق خانه خوب نقش دارد که می توان در این زمینه به مسایلی اشاره کرد که به عنوان آداب خانه داری از آن یاد کرد. رسول اکرم(ص) مهمان نوازی در خانه را از نشانه های خوب می داند و می فرماید: کل بیت لایدخل فیه الضیف لاتدخله الملائکه، هر خانه ای که میهمان بر آن وارد نشود، فرشتگان واردش نمی شوند. (جامع الاخبار، ص ۳۷۵)

البته در آداب حضور مهمان در خانه، امام باقر(ع) نکته ای را بیان می کند که برای رسیدن به یک خانه خوب می تواند تاثیرگذار باشد. آن حضرت(ع) می فرماید: اذا دخل احدکم علی اخیه فی رحله فلیقعد حیث یامره صاحب الرحل فان صاحب الرحل اعرف بعوره بیته من الداخل علیه، هرگاه یکی از شما به خانه برادرش وارد شد، هر جا صاحب خانه گفت، همان جا بنشیند، زیرا صاحب خانه به وضع اتاق خود از میهمان آشناتر است. (قرب الاسناد، ص ۶۹، ح ۲۲۲)

برای دست یابی به یک خانه خوب و محیط آرام و مسکن مطلوب لازم است امور دیگری را مراعات کرد که شاید کوچک یا به نظر پیش پاافتاده باشد ولی تاثیرات شگرفی در محیط خانه و خانواده به جا می گذارد. رسول اکرم(ص) سلام کردن را عامل مهم در تحقق شرایط مطلوب زندگی در خانه می داند و می فرماید: اذا دخل احدکم بیته فلیسلم، فانه ینزله البرکه و تونسه الملائکه، هرگاه یکی از شما به خانه خود وارد می شود، سلام کند، چرا که سلام برکت می آورد و فرشتگان با سلام دهنده انس می گیرند. (علل الشرایع، ج۲، ص ۵۸۳، ح ۲۳)

آن حضرت همچنین تلاوت قرآن را تاثیرگذار دانسته و فرموده است: ان البیت اذا کثر فیه تلاوه القرآن کثر خیره و اتسع اهله و اضاء لاهل السماء کما تضیء نجوم السماء لاهل الدنیا، خانه ای که در آن قرآن فراوان خوانده شود، خیر آن بسیار گردد و به اهل آن وسعت داده شود و برای آسمانیان بدرخشد، چنان که ستارگان آسمان برای زمینیان می درخشند. (کافی، ج۲، ص۶۱۰، ح۱)

بهترین خانواده

چنان که گفته شد خانه به عنوان یک مکان فیزیکی، محیطی برای سکونت و آرامش است ولی عنصر اصلی که این آرامش و سکونت را تحقق می بخشد، همسران هستند. همسران اگر بتوانند شرایط محیطی را به عنوان یک منبع الهام استفاده کنند، می توانند سعادت و خوشبختی را در خانه و خانواده تحقق بخشند.

همسران برای رسیدن به آرامش و سکونت و خوشبختی می بایست به سلوک و رفتار خودشان توجه داشته باشند؛ زیرا آن چه از کوزه باطن انسان بیرون می تراود اخلاق رفتاری اوست. هر گونه رفتار نیک در خانه می تواند خانه را به بهشت تبدیل کند و بسیاری از مشکلات بیرونی را حل و مرتفع سازد. رسول اکرم(ص) می فرماید: خیرکم خیرکم لاهله و انا خیرکم لاهلی ما اکرم النساء الا کریم و لا اهانهن الا لئیم؛ بهترین شما کسی است که برای خانواده اش بهتر باشد و من از همه شما برای خانواده ام بهترم، زنان را گرامی نمی دارد مگر انسان بزرگوار و به آنان اهانت نمی کند مگر شخص پست و بی مقدار. (نهج الفصاحه، ح ۱۵۲۰)

در این میان مردان از زنان نقش مهم تری را ایفا می کنند؛ چرا که مسئولیت خانه و خانواده و قوام آن به مرد است و ستون های خانه و خانواده را مردان تشکیل می دهند. (نساء، آیه ۳۴) رسول اکرم درباره نقش کلیدی مردان در تحقق خانواده مطلوب می فرماید: مرد، سرپرست خانواده است و درباره آنان از او سؤال می شود و زن، سرپرست خانه شوهرش و فرزندان اوست و درباره آنان از وی سؤال می شود. (صحیح بخاری، ج ۳، ص ۱۲۵)

زنان انسانهایی عاطفی و نیازمند مهر و محبت هستند. از این رو ابراز محبت شوهران به آنان، بسیار مهم است و از مردان خواسته شده تا محبت و عشق خود را به همسر ابراز و اعلان کنند؛ چرا که زنان به همان اندازه که نیازمند محبت هستند، حیا و عفت، ایشان را از ابراز علاقه باز می دارد و چنان که مردان می توانند، زنان در بروز عشق خود به همسر، حیا می ورزند ولی دوست دارند که شوهرانشان قربان صدقه آنها بروند و ابراز مهر و محبت کنند. این ابراز علاقه و محبت به ویژه در زمانی که زنان از شوهران خود عصبانی یا دلگیر هستند باید بیشتر باشد. مردان لازم است از در احسان و عفو و گذشت وارد شوند و دل زنان خویش را به دست آورند. (نساء، آیه ۱۲) رسول اکرم(ص) درباره بهترین مردان امت خویش به مردانی اشاره می کند که در خانه، نرم ترین و مهربان ترین هستند. آن حضرت می فرماید: خیر الرجال من امتی الذین لایتطاولون علی اهلیهم و یحنون علیهم ولا یظلمونهم؛ بهترین مردان امت من کسانی هستند که نسبت به خانواده خود خشن نباشند و اهانت نکنند و دلسوزشان باشند و به آنان ظلم نکنند. (مکارم الاخلاق، ص ۲۱۶)

اصولا مهربانی و احسان مرد، به خود او باز می گردد، یعنی پیش از اینکه دیگری سود ببرد خود مرد از این احسان و گذشت و مهر و صفا بهره می برد؛ چرا که خانه اش از هر گونه توفانی در امان قرار می گیرد و گرمای مهر و محبت در کانون خانه، خانواده را گرم می کند و هر گونه مشکلات روحی و روانی را از میان برمی دارد و اجازه می دهد که زندگی در آرامش ادامه یابد و شرایط برای طولانی شدن عمر فراهم آید؛ چرا که فشارهای روحی و روانی نه تنها بر جسم اثر می گذارد و انسان را دچار بیماری هایی چون زخم معده و مانند آن می کند، بلکه مرگ زودرس را به دنبال خواهد داشت؛ اما احسان و خوش رفتاری در خانواده عامل افزایش عمر است. چنانکه امام صادق(ع) فرمود: من حسن بره باهل بیته مد له فی عمره؛ هر کس به شایستگی در حق خانواده اش نیکی کند، عمرش طولانی می شود. (کافی، ج ۲، ص ۱۰۵، ح ۱۱)

همچنین آن حضرت می فرماید: سه چیز است که اگر مومن از آنها مطلع شود، باعث طول عمر و دوام بهره مندی او از نعمت ها می شود: طول دادن رکوع و سجده، زیاد نشستن بر سر سفره ای که در آن دیگران را اطعام می کند و خوش رفتاری اش با خانواده. (کافی، ج ۴، ص ۴۹، ح ۱۵)

البته رسول اکرم(ص) برای کسانی که آرامش و سرور را به خانه خویش ارزانی می دارند، پاداش های معنوی اخروی دیگری را بیان می کند که از آن جمله همراهی فرشتگانی است که تا قیامت در شرایط سخت او را کمک می کنند. آن حضرت می فرماید: من ادخل علی اهل بیته سرورا خلق الله من ذلک السرور خلقا یستغفرله الی یوم القیامه؛ هر کس خانواده اش را شاد کند، خداوند از آن شادی، موجودی می آفریند که تا روز قیامت برای او آمرزش بخواهد. (کنزالعمال، ج۱۶، ص ۳۷۹، ح ۴۴۹۹۵)

رفتار خوش در خانواده انسان را در بهشت دنیا و آخرت قرار می دهد و انسان، سعادت را در دنیا و آخرت تجربه می کند. اما صادق(ع) می فرماید: مومن همواره خانواده خود را از دانش و ادب شایسته بهره مند می سازد تا همه آنان را وارد بهشت کند. (مستدرک الوسایل، ج ۱۲، ص ۲۰۱، ح ۱۳۸۸۱)

آموزش خانواده در بیان و عمل، از حقوق خانواده و تکلیف مرد خانه است؛ البته زنان خانواده نیز در تربیت اولاد در کنار همسر نقش دارند، اما تکلیف اصلی برعهده مرد است تا اصول اخلاقی را بیاموزد و بیاموزاند. از این رو تعلیم آموزه های دینی برعهده مردان خانواده نهاده شده است. (تحریم، آیه ۶) رسول اکرم(ص) در بیان بهترین خانه و خانواده می فرماید: هرگاه خداوند برای خانواده ای خیر بخواهد آنان را در دین دانا می کند، کوچک ترها بزرگ ترهایشان را احترام می نمایند، مدارا در زندگی و میانه روی در خرج، روزی شان می کند و به عیوبشان آگاهشان می سازد تا آنها را برطرف کنند. (نهج الفصاحه، ح۱۴۷)

خدمت به عیال

مردان باید خود را خدمتکار خانه و خانواده بدانند و خدمت عیال وهمسر را بزرگ و ارزشمند بشمارند. رسول اکرم(ص) به امیرمومنان(ع) سفارش می کند که در خدمت خانواده بکوشد چرا که خدمت به خانواده، کفاره گناهان کبیره و خاموش کننده خشم خداوند و مهریه حورالعین و زیادکننده حسنات و درجات است. (جامع الاخبار، ص ۲۷۶)

از نظر رسول اکرم(ص) خدمت به خانواده جزو خصلت های اولیای الهی است. از این رو در سفارش خویش به امیرمومنان علی(ع) می فرماید: لا یخدم العیال الا صدیق او شهید او رجل یرید الله به خیر الدنیا و الاخره، یا علی: به خانواده خود خدمت نمی کند مگر صدیق یا شهید یا مردی که خداوند خیر دنیا و آخرت را برای او می خواهد. (بحارالانوار، ج ۱۰۴، ص ۱۳۲، ح۱)

خداوند دوست می دارد که خانواده به گونه ای عمل کند که همه شرایط برای پاکی و پاکیزگی و رشد معنوی افراد آن فراهم آید. بر این اساس هر چیزی که این پاکی و شرایط مناسب را دگرگون می سازد به عنوان دشمن خانه و خانواده معرفی شده و از آن پرهیز داده می شود. رسول اکرم(ص) آیه ۶ سوره تحریم (قوا انفسکم و اهلیکم نارا) را تلاوت فرمودند: «خود و خانواده تان را از آتش دوزخ حفظ کنید»، گفتند: ای رسول خدا! چگونه خانواده مان را از آتش دوزخ حفظ کنیم؟ فرمودند: به آنچه خدا دوست دارد امرشان کنید و از آنچه خدا نمی پسندد، نهی شان نمائید. (الدرالمنثور، ج۶، ص ۲۴۴)

در تحقق شرایط خانواده خوب باید به گونه ای عمل شود که همه نیازهای انسانی به درستی در آن جا پاسخ گرفته شود. امام صادق(ع) به خوبی این شرایط مطلوب را معرفی می کند و خواهان تحقق آن از سوی همسران می شود. آن حضرت(ع) می فرماید: مرد در خانه و نسبت به خانواده اش نیازمند رعایت سه صفت است هر چند در طبیعت او نباشد: خوشرفتاری، گشاده دستی به اندازه و غیرتی همراه با خویشتن داری. (تحف العقول، ص ۳۲۲)

البته امیرمومنان امام علی(ع) خوشخویی را در سه چیز می داند از جمله این سه چیز فراهم آوری آسایش و رفاه برای خانواده است. پس خوشخویی تنها به چهره گشاده نیست بلکه در رفتاری است که بخشی از آن واجبات یا مستحبات است. کسی که به وظیفه خود عمل کند خوشخو است و اگر بتواند فراتر از وظیفه واجبی، به مستحب نیز اقدام کند در خوشخویی برتر است. از این رو امام علی(ع) می فرماید: حسن الخلق فی ثلاث: اجتناب المحارم و طلب الحلال و التوسع علی العیال، خوش اخلاقی در سه چیز است: دوری کردن از حرام، طلب حلال و فراهم آوردن آسایش و رفاه برای خانواده. (بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۳۹۴، ح ۶۳)

بر این اساس اگر خانواده را در فشار اقتصادی قرار دهیم و آسایش را برای آنها فراهم نسازیم مصداق تندخو و بدخلق خواهیم بود. انسان ها بداخلاق با رفتارهای خویش موجبات دوری خانواده از خود را فراهم می آورند و سپس غرولند می کنند که چرا چنین اتفاقی افتاده است. امام علی(ع) به مردان هشدار می دهد و می فرماید: من ساء خلقه مله اهله؛ هرکس بدخلاق باشد، خانواده اش از او دلتنگ و خسته می شوند.(تحف العقول، ص ۲۱۴)

حضرت فاطمه(س) در بیان بهترین مردان می فرماید: خیارکم الینکم مناکبه و اکرمهم لنسائهم، بهترین شما کسانی اند که با مردم نرم ترند و زنان خویش را بیشتر گرامی می دارند. (دلائل الامامه، ص ۷۶)

پس باید کوشید تا برای رسیدن به خوشبختی در دنیا و آخرت خوشخویی را در زندگی در پیش گیریم و برای خود عذاب قبر و دوزخ در خانه نسازیم و آخرت و عاقبت خود را با بدخویی نیست و نابود نکنیم.

جمال ربانی