تقليد از مجتهد از چه زمانی شروع شده است؟

مراجعه به فقیه و اسلام شناس، جهت آگاهی به احكام الهی و اطمینان نسبت به درستی اعمال، ریشه در تاریخ صدر اسلام و عصر ائمه‏علیهم السلام دارد و طبق نظر برخی از بزرگان، دو آیه در این زمینه نازل شده است[1]

 آنجا كه خداوند متعال می‏فرماید:«فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»؛

«اگر نمی‏دانید از آگاهان بپرسید».[1]

هر چند «اهل ذكر» در روایات به امامان‏علیهم السلام - كه مصداق بارز و كامل آیه هستند - تفسیر شده است؛ ولی شأن نزول و مورد، كلیت آیه را تخصیص نمی‏زند و محدود به آنان نمی‏سازد و شامل هر اهل خبره‏ای می‏گردد و فقیهان نیز از جمله آنها هستند.

در جای دیگر می‏فرماید: «وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِینْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِینْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیهِمْ لَعَلَّهُمْ یحْذَرُونَ»[2]

 «شایسته نیست مؤمنان همگی [ به سوی میدان جهاد] كوچ كنند؛ چرا از هر گروهی، طایفه‏ای از آنان كوچ نمی‏كنند [و طایفه‏ای بمانند] تا در دین [و معارف و احكام اسلام‏] آگاهی پیدا كنند و به هنگام بازگشت به سوی قوم خود آنها، را انذار نمایند تا [از مخالفت فرمان پروردگار ] بترسند و خودداری كنند».

تردیدی نیست كه «تفقّه» در این آیه، مفهومی گسترده دارد و شامل معارف و احكام اسلام - اعم از اصول و فروع دین - می‏شود. از سوی دیگر مردم به پذیرش سخنان این گروه - كه در حوزه دین تربیت و پرورش یافته‏اند - دعوت شده‏اند و این همان رجوع به فقیه و اهل خبره است.

رسول اكرم‏صلی الله علیه وآله برخی از صحابه را برای تبلیغ و تعلیم احكام دین، به سرزمین‏های اطراف می‏فرستاد. مصعب بن عمیر و معاذ بن جبل از نمونه‏های بارز آنان به شمار می‏آیند. آن حضرت می‏فرمود: «از اِفتا بدون علم خودداری كنید كه لعن فرشتگان را به دنبال خواهد داشت»[3]

 این امر نشانگر آن است كه فتوا دادن از سوی مفتی و فقیه و تقلید و پیروی كردن از طرف مردم، در عصر پیامبرصلی الله علیه وآله مطرح بوده است و رجوع به فقیه پس از رحلت آن حضرت نیز همانند گذشته، ادامه داشت تا آنكه در دوران امام باقر و امام صادق‏علیهما السلام، فزونی گرفت.

 فقیهان بی‏شماری در مكتب آن دو بزرگوار، تربیت و پرورش یافتندمورخان می‏نویسند: امام صادق‏علیه السلام چهار هزار شاگرد داشتند كه از بلاد مختلف به حوزه آن حضرت كوچ كرده بودند[4]

و به منظور احیا و تعلیم احكام، به شهرهای مختلف كوچ كردند و بسیاری از مردم - كه شیفته و تشنه معارف و احكام الهی بودند و در نقاط دور دست زندگی می‏كردند و دستشان از اهل بیت كوتاه بود - به سراغ آنان می‏رفتند و مسائل خود را از ایشان می‏پرسیدند و از علم بی‏كران ائمه‏علیهم السلام سیراب می‏گشتند. این همان «تقلید» است كه به نمونه‏هایی از آن اشاره می‏شود:

1. حضرت باقر علیه السلام به ابان بن تغلب می‏فرماید: «اِجْلِس فی‏ مسجد المَدینة و اَفتِ النَّاسَ فَاِنّی اُحِبُّ اَنْ اَری‏ فی‏ شیعَتی مِثْلَكْ»؛ «در مسجد مدینه بنشین و به مردم فتوا بده؛ زیرا دوست دارم در میان شیعیانم كسانی همچون تو باشند».[5]

2. شعیب عقرقوقی می‏گوید: به امام صادق‏علیه السلام عرض كردم: «رُبَما اِحْتَجْنا اَنْ نَسْأَلَ عَنِ الشَی‏ءِ فَمَنْ نَسْأَل»؛ «گاهی ما می‏خواهیم سؤال و مشكل دینی خود را از كسی بپرسیم (و به شما به جهت دوری راه یا حالت تقیه و... دسترسی نداریم)، شما بگویید به چه كسی رجوع كرده و سخن او را بپذیریم؟»

حضرت در جواب فرمود: «عَلَیكَ بِالْاَسَدی‏ یعْنی‏ اَبا بَصیر»؛ یعنی، شما می‏توانید به ابوبصیر مراجعه كنید.[6]

 این امر به همین شكل در عصر امامان بعد نیز تا زمان غیبت صغرای حضرت مهدی(عج) ادامه یافت.

3. حسن بن علی بن یقطین می‏گوید: به امام رضاعلیه السلام عرض كردم: «لا اَكادُ اَصِلُ اِلَیك اَسْأَلَكَ عَنْ كُلِ مااحْتاجُ اِلَیهِ مِنْ مَعالِمِ دینی‏. اَفَیونُسُ بنُ عَبْدِ الرَّحْمانِ ثِقَةٌ آخُذُ مِنْهُ ما احْتاجُ اِلَیهِ مِنْ مَعالِمِ دینی‏ فَقالَ نَعَم»همان.؛
 
«من نمی‏توانم به جهت هر مشكل دینی كه برایم پیش می‏آید، از شما سؤال كنم! پس آیا یونس بن عبدالرحمان ثقه و راستگو است و می‏توانم پاسخ نیازهای دینی خود را از او دریافت كنم؟ حضرت فرمود: آری».

4. حضرت مهدی(عج) در توقیع شریف و معروف خود به اسحاق بن یعقوب - به عنوان یك قاعده كلی - این چنین می‏نگارد: «... و اَمَا الْحَوادِثُ الواقِعَةُ فَارْجِعُوا فیها اِلی‏ رُواةِ اَحادیثِنا فَاِنَّهُم حُجَّتی عَلَیكُم و اَنَا حُجَّةاللَّهِ عَلَیهِم»؛همان.

«در پیشامدهایی كه رخ می‏دهد، به راویان احادیث ما (فقها) مراجعه كنید كه آنها حجت من بر شمایند و من حجت خدا بر ایشان».

بر اساس این توقیع و دیگر روایات، مسأله رجوع به فقیه در عصر غیبت كبری، شكل دیگری به خود گرفت و دو راه «اجتهاد» و «تقلید» مصطلح به وجود آمد و فقیهان و مجتهدان جامع شرایط، مسؤولیت اِفتا و پاسخ‏گویی را به عهده گرفتند و خلأ و مشكل عدم دسترسی به امام معصوم را با حضور خود در عرصه اجتماع پر كردند. این امر تاكنون ادامه دارد و خواهد داشت؛ چنان كه شیخ طوسی می‏گوید: «من شیعه امامی را از زمان حضرت علی‏علیه السلام تاكنون (قرن پنجم هجری) این گونه یافتم كه پیوسته سراغ فقیهان خود رفته و در احكام و عبادات خود، از آنان استفتا می‏كردند و بزرگان آنان نیز پاسخ و راه عمل به فتوا را به آنان نشان می‏دادند».[7]

[1] التنقیح فی شرح العروة الوثقی، (الاجتهاد و التقلید)، ص 88 - 85.
[2] انبیاء (21)، آیه 7
[3] توبه (9)، آیه 122
[4] ر.ك: اسد، حیدر، الامام الصادق و الصادق و المذاهب الاربعة، ج‏1، ص‏69
[5] مستدرك الوسائل، ج 17، باب  11
[6] وسائل الشیعه، ج 27، باب 11
[7] عدةالاصول.

 
منبع:كتاب پرسشها و پاسخهای دانشجویانه،رساله دانشجویی،سید مجتبی حسینی