تشابهات اربعین و حج تمتع

بعد از آن که خداوند توفیق زیارت خانه اش در موسم حج و توفیق زیارت امام حسین ع در موسم آن، یعنی اربعین را به کسی می دهد، مناسب است که به «تشابهاتی که بین اربعین و حج تمتع» وجود دارد توجه نماید تا با این معرفت، به قول امام صادق ع درجه ی زیارتش از یک حج مقبول همراه پیامبر تا 80 درجه بالا ببرد. مجموعه ی پیش رو،مواردی از این تشابهات است که تنها بعنوان یک آغاز، به مخاطبان و عزیزانی که این سفر نصیبشان شده تقدیم می شود تا با همراهی آنان، تعداد این تشابهات را بیشتر کرده و به خصوص در ترویج اربعین حسینی گامی برداریم.

این مجموعه را آغاز می کنیم و امیدواریم که عاشقان سید الشهدا ع ما را در این راه همراهی کنند. البته نام شریف کسانی که هر موردی را براین مجموعه بیفزایند را از باب تشکر، در آخر همان مورد می آوریم.

شایان ذکر است که «رعایت اختصار و فوریت کار»، موجب شد که فعلا به هیچ یک از موارد ذکر شده که هر یک شرح مفصلی را می طلبد، نپردازیم.

1-  هم اربعین و هم حج تمتع، در «موسم» برگزار می شوند

در موسم برگزار شدن حچ، یعنی اگر کسی در غیر موسم به زیارت خانه خدا برود، حاجی نمی شود؛ بلکه تنها حج عمره را به جای آورده است. مراسم اربعین نیز، فقط در موسم آن برگزار می شود و نتایج آن، فقط در اربعین به بار می نشیند.

2- اربعین و حج تمتع، هر دو توجه جهانی را به خود جلب می کنند

مسلمانان کشورهای مختلف جهان، همه ساله بیش از 2 میلیون نفر به زیارت خانه خدا می روند و حاجی می شوند. علاوه بر این که خبر زیارت خانه خدا و بازگشتن آنان نزد بستگانشان بعنوان یک رسانه عمل می کند، این خبر در رسانه های همه کشورهای جهان، انعکاس پیدا می کند. این خبر، همه ساله توجه میلیاردها انسان را به خود جلب می کند.

اما در مقابل جمعیت 2 میلیون نفری حج تمتع، در اربعین، شاهد حضور 30 میلیون نفری انسان هایی هستیم که با دین ها و دیدگاه های مختلف، از 55 کشور جهان حضور می یابند. این در حالی است که به رغم عدم پوشش خبری رسانه های معاند با اسلام، این حرکت جهانی، به خبری مهم تبدیل شده که توجه جهانیان را به خود معطوف نموده است. شخصیت های خارجی متعددی در مورد تمدن ساز بودن اربعین سخن گفته اند. رهبر معظم انقلاب نیز، در این خصوص فرمودند: «اگر در این مسیر ثابت قدم باشید، دنیا اصلاح می شود».

برخی کارشناسان علوم سیاسی می‌گویند «جاذبه» و «تاثیر» در خود، «قدرت» دارد. اگر این جاذبه و تاثیر، جهانی شد، طبیعتا قدرت و ظرفیت‌های موجود در آن نیز جهانی است.

آیت‌الله بهجت فومنی‌ (ره) فرمودند: پیاده‌روی اربعین بهترین فرصت برای معرفی امام حسین(ع) به جهانیان است. وی بر این نکته تأکید می‌کردند که: «الان هنوز همه مردم عالم، حسین را نمی‌شناسند و این تقصیر ما است. چون ما برای سیدالشهدا طوری فریاد نزدیم که همه عالم صدای ما را بشنود. 

اسم اربعین را مثل حج تمتع باید کنگره جهانی اربعین بنامیم و این کنگره اربعین هرچه که پیش‌تر می‌رویم، باید تکامل و غنای آن از نظر دربرگیرندگی، محتوا، شمول و گنجایش نسبت به حداکثریِ مشارب و مکاتب فکری بشری جلو برود و این تنوع و تکثر در این کنگره جهانی، پدیده با عظمتی است که به رغم عدم پوشش آن توسط مخالفانش، هر ساله فراگیرتر و جهانی تر می شود.

3- «یکرنگی» در اربعین و حج، داری پیام مشابهی است

هم مراسم اربعین و هم مراسم حج، دارای پیام «یکرنگی» هستند. در حج همه سفید پوش، و در اربعین همه سیاه پوش می شوند. این یکرنگی، حاکی از یکدل بودن و دارای غم و آرمان مشترک بودن است. در حج، همه سفید پوش می شوند برای خدا؛ و در اربعین، همه سیاه پوش می شوند برای خون خدا حسین علیه السلام.

یکرنگ شدن با همگان که در حج با پوشیدن لباس سفید احرام محقق می‌شود، در مراسم اربعین با لباس‌های سیاه و خاک‌آلود عزاداری اباعبدالله تکرار می‌شود. در این مسیر، همه پیراهن عزا به تن داشته و چونان قطره‌ای در جمع عزاداران حسینی سیاهپوش حضرت، حضور می یابند و می‌کوشند خود را به سرچشمه فیض امامت متصل نمایند.
هجرت از شهر و دیار و عزم و آهنگ مقصدی کردن و نفی سکون نیز از دیگر موضوعات مهم در فلسفه شیعه است که شریعتی در فریضه حج بدان اشاره دارد و در خصوص اربعین نیز موضوعیت دارد. در باب این «نفی سکون» و جنس «حرکت» اربعین، سخن فراوان است که در یادداشتی دیگر به نسبت آن با فلسفه حرکت و سفر‌های استکمالی انسان در مسیر حقیقت اشاره می‌شود

از این باب است که دکتر شریعتی در خصوص حج می نویسد: «رنگ‌ها را همه بشوی! سپید بپوش، سپید کن، به رنگ همه شو، همه شو، همچون ماری که پوست بیندازد، از «من بودن» خویش به در آی، مردم شو. ذره‌ای شو، درآمیز با ذره‌ها، قطره‌ای گم در دریا». (برادر ربانی)

4- هم در اربعین و هم در حج تمتع، دل کندن از دنیا هست

هر کس که در دو مراسم اربعین و حج تمتع حضور می یابد، به وضوح این را در می یابد که باید از دنیا و جاذبه هایش دست بکشد تا به مقام های عالی انسانیت برسد. این هر دو، انسان را به دل کندن از دنیا دعوت می کند.

بازخوانی گفتار دکتر شریعتی در خصوص حج در کتاب «میعاد با ابراهیم» ناخودآگاه تقارب و همگونی این فریضه الهی را با مراسم پیاده‌روی اربعین حسینی یادآور می‌شود. شریعتی می‌نویسد: «حج، یعنی آهنگ؛ مقصد یعنی حرکت نیز هم؛ و همه چیز با کندن از خودت، از زندگی‌ات و از همه علقه‌هایت آغاز می‌شود، مگر نه که در شهرت ساکنی؟ سکونت، سکون، حج نفی سکون است. چیزی که هدفش خودش است. حج یعنی: جاری شو! هجرت از «از خانه خویش» به «خانه خدا»، «خانه مردم».

از جمله مناسک حج تمتع، این است که به «آینه» که مظهری از خود پرستی و دنیاگرایی است، نگاه نکنیم. در اربعین نیز، شرایط طوری می شود که مایل به نگاه به آینه نیستی تا «خود» را ببینی. هنگامی که خداوند موسی س را برای پیامبری به کوه طور رساند، خطاب به او فرمود:«فاخلع نعلیک، انک بالواد المقدس طوی= نعلین خود را از پای برگیر که تو در وادی مقدس طوی هستی». هم در حج تمتع و هم دراربعین، باید نعلین خود را از پای برگیریم. نعلین استعاره ای است از خودی و خود پرستی. این حالت، یاد آور دل نوشته ی امام خمینی ره است که فرمود: «خدایا! خرمن خودی و خود پرستی ما را در نور نار عشقت بسوزان». شاید بتوان گفت علت پیاده روی با پای برهنه از همین دیدگاه نشات گرفته است. (برادر لطیفی)

5- «در حج تمتع و اربعین» راه پیمایی وجود دارد

 هم راه پیمایی های حج تمتع و هم راه پیمایی های اربعین، دشمنان اسلام را به غیظ در می آورد و عصبانی می کند. تا جایی که اخبار این دو عمل صالح، در رسانه های دشمن سانسور می شود.

حجت الاسلام والمسلمین قرائتی می گوید: عمل صالح که خیلی در قرآن آمده چیست؟ مقدسین می‌‌‌‌‌گویند عمل صالح غسل جمعه، ناخن گرفتن، صدقه، نماز شب واین جور چیزها است. از این عبادتهایی كه كاری به كسی ندارد. البته ما تمام این مستحبات شخصی و فردی و عبادی را قبول داریم؛ اما یك عمل صالح را خدا دست روی آن گذاشته که راهپیمایی است و آن آیه ۲۰ سوره توبه است: وَ لا یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغیظُ الْكُفَّارَ وَ لا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلاً إِلاَّ كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ= قدم زدن دسته جمعی و دسته جمعی حركت نمی‌‌‌‌‌كنند كه، «یَغیظُ الْكُفَّارَ»، كه كفار را به غیض در بیاورند مگر اینكه برای آنها عمل صالح نوشته می‌‌‌‌‌شود». یعنی هر گروه از مسلمانها كه دسته جمعی در راهی از راه های خدا پسندانه بروند. به شرطی كه آن حركت دسته جمعی، «یَغیظُ الْكُفَّارَ» باشد و كفار را به غیض در بیاورد، این عمل صالح است.

خداوند می‌فرماید: «ای ابراهیم! مردم را به شکل پیاده برای به‌جای آوردن حج دعوت کن. اگر خواستند می‌توانند سوار بر شتر نیز به حج بروند». یعنی ابتدا تأکید بر پیاده به حج رفتن شده و بعد از آن اگر پیاده رفتن امکان نداشت، سواره حج به‌جا آوردن نیز بیان شده است. بر اساس آیه شریفه پیاده به مکه رفتن، بر سواره رفتن اولویت دارد. جالب است که در زیارت اربعین نیز، تأکید بر پیاده رفتن شده است.

۶- در اربعین و حج، دارا و ندار یکسان می شوند

چرا باید دو میلیون نفر در حج تمتع، در زمان مشخص و با هم مناسک حج را انجام دهند؟ چرا باید 30 میلیون نفر در مراسم اربعین با هم حضور یابند؟ برای این که وضعیت این دو سفر طوری است که کسی نتواند زندگی شاهانه و ویژه ی خود را در آن ادامه دهد. یعنی دارا و ندار به ناچار در کنار هم قرار می گیرند.

«من بودن» در اینجا معنی ندارد و همه از مال و دارایی خود در راه حسین (علیه السلام) درمی گذرند. در این مسیر، شاه و گدا یکسان هستند و این یکسانی یادآور شریفه ای ایست که می فرماید: ما از یک پدر و امت واحد هستیم و هیچ کس بر دیگری برتری ندارد، مگر به تقوا. 

۷- در حج با عرفات به معرفت می رسیم؛ و در اربعین با کربلا به عقل

یکی از مناسک حج، حضور در عرفات است. خواندن دعای عرفه در صحرای عرفات، انسان را به معرفت می رساند که شرح آن مفصل است. در مراسم اربعین نیز، در زیارت اربعین خطاب به امام حسین ع می خوانیم: «اشهد انک ....و معقل المومنین= شهادت می دهم که تو جایگاه عقل مومنین هستی». معقل بودن امام حسین ع نیز شرح مفصلی را می طلبد که فعلا به همین مختصر اکتفا می کنیم. (سید اکبرمحمدی)

۸- هم در حج و هم در اربعین، «هروله» وجود دارد

«هروله» یکی از مناسک حج است که بین صفا و مروه انجام می شود. همین هروله در مراسم اربعین، بین مضجع نورانی امام حسین ع و یار با ولایش حضرت عباس ع وجود دارد. هروله در مراسم اربعین، بخاطر زیاد بودن تعداد زائران، بیشتر به «هروله و سعی» شباهت دارد تا راه رفتن معمولی. ظریفی می گفت: اگر ادامه دادن پیاده روی با پاهای زخمی «هروله» نیست، پس چیست؟

۹- اربعین نیز مثل حج تمتع، عامل وحدت مسلمانان است

همان طور که در حج تمتع، مسلمانان از کشورهای مختلف جهان حضور می یابند، در اربعین نیز از 55 کشور جهان حضور دارند. این هر دو، موجب وحدت بیشتر مسلمانان جهان شده و خواهد شد. در اربعین می توان «اتحاد و همدلی» حول محور شعار «الحسین یجمعنا» را در میان محبان امام حسین(ع) از هر دین و آیینی دید.

 امام خمینی ره سال‌ها قبل از شکل‌گیری چنین اجتماع وحدت بخشی در این بعد و عظمت، به قدرت اباعبدالله در شکل‌دهی به این اتحاد اشاره می‌فرمایند: «حضرت اباعبدالله برای مجتمع کردن مردم و قلوب بی‌نظیر است». همچنین بفرموده مقام معظم رهبری «خلأ وجود اجتماعی عظیم و بین‌المللی در میان شیعیان را حضور میلیونی در ایام اربعین پر می‌کند».
همچنین از جمله مهم‌ترین فلسفه‌های قابل ذکر برای ضرورت پیاده‌روی اربعین، برگرفته از آیه شریفه «اِعْتَصِمُوا بِحَبْلِ الله جَمِیعاً وَلاَ تَفَرّقُوا» است که جلوه‌های وحدت‌بخش اربعین کاملاً در راستای پوشاندن لباس عمل به این آیه شریفه هستند. عرب و عجم پا به پای یکدیگر در مسیر دلدادگی قدم برمی دارند و در سال‌های اخیر حتی سایر نژادها-بلکه سایر مذاهب اسلامی- به این ریسمان محکم الهی (حسین بن علی (ع)) چنگ انداخته و مصداق اعتصام به حبل‌الله را به نمایش گذاشته‌اند.

اغلب ادیان و مذاهب با هدف شکل‌دهی به گونه‌ای از همبستگی بین پیروانشان و ایجاد هویت در جریان اجتماعی‌شان، ایامی در سال را مشخص کرده و پیروان خویش را تشویق به شرکت در این اجتماعات می‌کنند. این اجتماعات در واقع زنده نگه‌دارنده روحیه وحدت درونی یک امت به شمار می‌روند. مذهب شیعه نیز، نیاز به چنین موضع وحدتی داشت که با شکل‌گیری جریان اجتماعی اربعین بدان پاسخ داده شد. کربلا «نماد» تبلور وحدت و بیعت با امام است که «نمود»‌ی جهانی دارد. (سید مصطفی هاشمیان)

۱۰- حضور پر رنگ زنان در اربعین و حج

مراسم اربعین هم مانند مراسم حج تمتع، نه تنها خالی از حضور بانوان نیست؛ بلکه اگر نگوییم این حضور در مراسم اربعین بیشتر از مردان است، می توان گفت کمتر از مردان هم نیست.

1۱- هم در اربعین «بیعت با امامت» وجود دارد و هم در حج تمتع

مرکزیت حج، خانه کعبه و مرکزیت اربعین، حرم اباعبدالله الحسین (ع) برای زائران است. در واقع زائر حج و اربعین، هر دو سلوکی را تجربه می‌کنند که به یک مسیر ختم می‌شود: «ولایت الهی».
«بیعت با امام» هم در حج دیده می شود و هم در اربعین. در اربعین با امام حسین ع بیعت می شود و در حج با حضرت ابراهیم که خداوند در خصوص ایشان فرمود: انی جاعک للناس اماما= من تو را برای مردم امام قرار دادم. همچنین در حج واجب است که به شریفه ی «واتموا الحج =حج را به اتمام برسانید» عمل کنیم.
مفسران قرآن فرمودند: منظور از «اتمام حج» این است که در پایان مراسم حج، با امام زمان عج ارتباط برقرار کنیم. زیرا حضرت در آنجا حضور دارند. جالب است که قرآن همین کلمه «اتمام» را به معنی «کمال نعمت» دانسته و در خصوص آیات مربوط به امیرالمومنین ع و غدیر می فرماید:«الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی= امروز دین شما را کامل کردم و نعمت را بر شما تمام کردم».
معصوم ع فرمود: «تَمَامُ‏ الْحَجِ‏ لِقَاءُ الْإِمَام‏= تمام و انتهای حج این است که شما به ملاقات معصوم بروید و با او ارتباط داشته باشی. اساساً حج بدون ولایت و بدون پیمان با امام زمان حج نیست. امام سجاد (علیه السّلام) این را در گفتاری که با شخصی به نام «شبلی» داشت، بیان فرمود و به او گفت: تو وقتی حج رفتی، نیت کردی که با ما در تماس و ارتباط باشی و بیعت بکنی در امامت، در یاری کردن ما؟ شبلی می‌گوید نه، ما همین اعمالی که همه می‌گویند انجام می‌دهیم. حضرت فرمود: پس حجی به جا نیاورده ای. 

این یعنی حج اگر انتهایش پیمان با متخصص معصوم و امام زمان نباشد، اساساً باطن ندارد، اصلاً حج نیست. اگر وقتی که چند میلیون انسان در آنجا جمع می‌شوند، با امام بیعت یاری و مودت انجام دهند‌، هیچ وقت امام زمان دیگر تنها نیست و حضرت یک لشکر چند میلیونی دارد که بعد از حج، در سراسر عالم پخش می‌شوند و فرامین و دستوراتش را اجرا می‌کنند.

بطور مسلم امام زمان عج «کمال نعمت» هستند. زیرا در خصوص ایشان است که: «و بیمنه رزق الوری= به یمن وجود اوست که همه موجودات روزی می خورند». همانگونه که ایشان در مراسم حج حضور دارند، در مراسم اربعین نیز، حضور دارند و از مشکلات شیعیان خود گره گشایی می کنند. پس لازم است که در مراسم اربعین نیز، مثل مراسم حج، به شریفه ی «اتموا الحج» عمل کرده و با حضرت ارتباط برقرار کنیم. 
پس همانطور که «کمال دین و اتمام نعمت» به تبعیت از امام زمان است، کمال ارزش زیارت امام حسین ع نیز، به تجدید پیمان و بیعت با حضرت است.
خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «واذن فی الناس بالحج یاتوک رجالا= ‌ای ابراهیم مردم را به حج دعوت کن تا به نزد تو بیایند. خداوند متعال در این آیه به صراحت، قصد از برپایی حج را رسیدن به حضرت ابراهیم معرفی می‌کند. پیامبری که علاوه بر مقام نبوت به تصریح قرآن دارای شأن امامت است. همچنین در روایتی آمده است: «تمام الحج لقاء الامام= اتمام و کامل بودن حج به ملاقات با امام است». همین فرجام برای زیارت اربعین نیز متصور است که هدف و غایتش رسیدن به امام حسین (ع) است. پس همان‌طور که حج به قصد حضرت ابراهیم و رسیدن به امام عصر (عج) برپا می‌شود، زیارت اربعین نیز به قصد تقرب به امام حسین (ع) انجام می‌شود.

1۲- در اربعین هم مانند حج تمتع به «لاجدال فی الحج» عمل کنیم

از آداب حج این است که با کسی جدال نکنیم. قرآن می فرماید: «لاجدال فی الحج= در حج جدال نباید کرد». بنا بر توضیحی که در مورد دهم بیان شد، در اربعین نیز باید به آیه شریفه عمل کنیم.

یعنی همانطور که اگر این آیه را در حج تمتع عمل نکنیم، حج ما منقوص می شود، در اربعین نیز عمل نکردن به این آیه، از ارزش مقام و درجه ای که در زیارت اربعین به زائر داده می شود، کاسته می شود.

1۳- مردن در حج و اربعین شهادت محسوب می شود

مردن در زیارت اربعین و در حج تمتع، شهادت محسوب می شود. قرآن در این خصوص می فرماید: «و من یخرج من بیته مهاجرا الی الله، ثم یدرکه الموت، فقد وقع اجره علی الله= هر کس از خانه اش خارج شود، در حالی که مهاجر الی الله است و سپس بمیرد، محققا اجرش با خداست».

1۴- حج تمتع و سفر اربعین را که شروع کردی، نباید بازگشت کنی

یکی از احکام حج تمتع این است که وقتی بر کسی واجب شد، نباید آن را به تاخیر بیندازد. در زیارت اربعین نیز، وقتی تصمیم به رفتن گرفتی و راه را آغاز کردی، حق بازگشت نداری.

1۵- حج و اربعین یادآور نقش دو زن هستند

حج یاد آور نقش زنی به نام هاجر و اربعین یادآور نقش زنی به نام زینب س است. چیزی جز عشق نبود که هاجر و زیبب س را به هروله وا می داشت. این است که رحیم پور ازغدی در مورد زینب س که پیامبر عاشور نام گرفت، می گوید: «زینب س بنیانگذار اربعین بود».

1۶- حضور در «حج تمتع و اربعین» هر دو برای مومن واجب است

چه بسیار از مسلمانان هستند که برای حج تمتع مستطیع می شوند؛ اما چون مومن نیستند، از این واجب الهی سر باز می زنند. اما مومن در حج تمتع حضور پیدا می کند.  چون زیارت اربعین و حج هر دو از شعائر الهی هستند و تعظیم شعائر الهی طبق آیه شریفه «وَمَنْ یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ= هر کس شعائر الهی را بزرگ بشمارد، این نشانه ی تقوای دل اوست» واجب است، مومن در هر دو حضور می یابد.

«زیارت اربعین» نیز، که اوجش حضور در همایش جهانی اربعین است، برای مومن واجب است. امام معصوم ع می فرماید: از نشانه های مومن «زیارت اربعین» است. از این رو، آیت الله بهجت فرمود: می شد بفرمایند زیارت عاشورا یا...نشانه است؛ اما فرمودند زیارت اربعین نشانه مومن است.