اهداف و آثار ازدواج از نظر‎ ‎قرآن كريم

مفهوم ازدواج

ازدواج، در عرف و شرع، پیمان زناشویى است كه بر اساس آن، براى مرد ‏و زن در‎ ‎برابر هم، تعهدات اخلاقى و حقوقى پدید می‌آید كه سرپیچى (از ‏بسیاری) از آنها، عقوبت‎ ‎و كیفر در پى خواهد داشت‏‎. ‎

در هر آیینی، ازدواج با قوانین و مقررات ویژه‌اى صورت می‌گیرد و اسلام به‎ ‎آداب و رسوم دیگر اقوام احترام گذاشته است: «لكل قوم نكاح» از پیمان ‏زناشویى در‏‎ ‎قرآن به «نكاح» نیز تعبیر شده، و به دو معنا به كار رفته ‏است:‏

‏1. آمیزش (بقره/230؛ نساء/6) ‏

‏2. عقد ازدواج (نور/32)‏

‎ نیاز روح به كانون آرامش، با اهمیت‌تر‎ ‎از نیاز جنسى است. همسر ‏شایسته در پیش آمدهاى زندگی، راه وصول به آرامش و سعادت را‏‎ ‎نزدیك ‏می‌كند.

اهداف و آثار ازدواج

حكمت‌ها و آثار مهمى بر ازدواج ترتب دارد، و قرآن در آیاتى به آنها پرداخته‏‎ ‎است. در برخى موارد، هر چند زن و مرد با یكدیگر زندگى می‌كنند، ‏اهدافى كه باید در‏‎ ‎زندگى آنان حاكم باشد، از میان می‌رود و دو طرف ‏بدون آن كه بهره‌اى از زندگى مشترك‏‎ ‎ببرند، با یكدیگر زندگى می‌كنند ‏برخى گفته‌اند: هر جا نشانه‌هاى الفت و حكمت‌های‎ ‎زوجیت چه در دنیا و ‏چه در آخرت برقرار باشد، قرآن واژه زوجیت را به كار برده است‎.‎‏(روم/ 21 ‏فرقان/74 زخرف/70 بقره/25 یس/56)‏

و هرگاه جاى این نشانه‌ها و حكمت‌ها را‎ ‎بغض و خیانت یا تفاوت عقیده زن ‏و مرد با یكدیگر پر می‌كند، قرآن از كلمه «امرأه»‏‎ ‎استفاده كرده است ‏‏(یوسف/30 تحریم/10و 11).‏

همچنین آن جا كه حكمت زوجیت (بقاى نسل‏‎ ‎انسان) از میان برداشته ‏می‌شود، باز قرآن واژه «امرأه» را به كار برده است‎ ‎‏(ذاریات/25 مریم /4 و ‏‏5 آل عمران/40). ‏

بدین سبب دوباره وقتى این حكمت سر برمی‌آورد‎ ‎و ثمره زوجیت به بار ‏می‌نشیند، باز قرآن تعبیر را عوض كرده كلمه «زوج» را به كار‎ ‎می‌برد. در ‏آیه 40 آل عمران، زكریا به خدا خطاب می‌كند كه همسرم نازا است: «و‎ ‎امرأتى عاقر»؛ ولى وقتى دعاى او اجابت می‌شود، قرآن می‌فرماید: «و ‏اصلحنا له زوجه».‏

‏1- حفظ انساب‎:‎

ازدواج و رعایت مقررات آن، نسب را حفظ می‌كند. در‎ ‎اسلام، حفظ نسب، ‏پایه احكام و حقوق فراوانى است. بعضى از احكام فقهی، بر شناخت‏‎ ‎رابطه فرزند با پدر و مادر یا بر شناخت نسبت‌هاى فامیلى دیگر، مبتنى ‏است. تبعیت‎ ‎فرزند از پدر و مادر در كفر و اسلام، در طهارت و نجاست، در ‏بردگى و حریت، ربابین‏‎ ‎پدر و فرزند، قصاص نشدن پدر به قتل فرزند، مقبول ‏نبودن شهادت پسر بر ضد پدر، وجوب‎ ‎قضاى نمازهاى میت بر پسر بزرگتر، ‏مسائل ارث، ولایت پدر و جد، حقوق طرفینی مانند حق‏‎ ‎حضانت و نفقات، ‏عقوق والدین و اطاعت از آنها و مسائل اخلاقى مانند صله رحم، هبه به‎ ‎اقارب، عقیقه فرزند و مسائل فراوان دیگری، بر حفظ انساب متوقف است. ‏و از این جا به‎ ‎اهمیت ازدواج و مراعات حدود آن نیز پى می‌بریم. حفظ ‏نسب، حكمت عده زن بین دو ازدواج ‎شمرده شده است. انتظار زن برای ازدواج دوباره پس از وفات شوهر به مدت چهار ماه و ده‎ ‎روز (بقره/ 234)، ‏عده زن به مدت سه دوره پاكى پس از طلاق (بقره/ 228) و انتظار زن‎ ‎باردار براى ازدواج مجدد تا هنگام وضع حمل (طلاق/4) همه این مقررات ‏گویای اهمیت حفظ‏‎ ‎نسب است. حرمت ازدواج با زن شوهردار (نساء/ ‏‏24)، و حرمت زنا (اسراء/32) نیز برپایه‎ ‎حكمت حفظ نسب قرار داده شده ‏است‎. ‎

‏2- برخوردارى از سكون و آرامش‏‎:

نیاز روح به كانون آرامش، با اهمیت‌تر‎ ‎از نیاز جنسى است. همسر ‏شایسته در پیش آمدهاى زندگی، راه وصول به آرامش و سعادت را‏‎ ‎نزدیك ‏می‌كند: «و من ایاته أن خلق لكم من أنفسكم أزوجا لتسكنوا الیها...»، ‏‏«...و‎ ‎جعل منها زوجها لیسكن الیها...»‏

برخی مفسران، مقصود از لباس را در آیه 187 بقره، سكون و آرامش ‏دانسته‌اند؛‎ ‎همان گونه كه خدا شب را لباس (مایه آرامش و سكون) ‏دانسته: «و جعلنا الیل لباس لكم و‎ ‎انتم لباس لهن» نیز به سكون و ‏آرامشی كه با همسر حاصل می‌شود، اشاره خواهد داشت‎.

یكی از بناهاى پر اهمیت اجتماع، ازدواج و تشكیل خانواده است در این ‏واحد‎ ‎اولیه اجتماعى سنگ بناى تعلیم و تربیت نهاده می‌شود و انسان در ‏عرصه ازدواج به‎ ‎آرامش و تكامل می‌رسد‎

‏3- حفظ نوع بشر‎:‎

طبق بیان قرآن، ازدواج وسیله‌اى براى تولید و بقای‎ ‎نسل در انسان و ‏حیوان است: «... جعل لكم من انفسكم ازواجا و من الانعام ازواجا‎ ‎یذروكم ‏فیه‎...» ‎

گرچه جمله «یذروكم فیه» تكثیر نسل انسان را بیان داشته است، در این ‏جهت،‎ ‎میان انسان و چهارپایان و گیاهان فرقى نیست. در جاى دیگرى ‏می‌فرماید: پروردگار، شما‎ ‎را از «نفس واحدی» آفرید و جفتش را نیز از او ‏خلق كرد، و از آن دو، مردان و زنان‎ ‎بسیارى را پراكنده ساخت: «... و بث ‏منهما رجالاً كثیرا و نساء...». ‏

در آیه 72 نحل‏‎ ‎می‌فرماید: از همسرانتان براى شما فرزندان و نوه‌ها قرار ‏داد «... و جعل لكم من‎ ‎ازواجكم بنین و حفده». قرآن، بقاى نسل انسان و ‏اجتماع مدنى را به ازدواج منوط‏‎ ‎می‌داند و روى آوردن به زنا و لواط را نابود ‏كننده راه بقاى نسل می‌شمارد: «و لا‎ ‎تقربوا الزنى انه كان فاحشه و ساء ‏سبیلا»، «ائنكم لتأتون الرجال و تقطعون السبیل»؛‎ ‎زیرا با رواج راه‌هاى ‏نامشروع، رغبت به نكاح كم می‌شود؛ جاذبه‌اش از بین رفته، فقط‎ ‎بار ‏تامین مسكن و نفقه و به دنیا آوردن اولاد و تربیت آنان، باقى می‌ماند. در‏‎ ‎نتیجه، آسان‌ترین راه‌هاى اشباع غرایز كه نامشروع است، رایج می‌شود و ‏هدف بقاى نسل،‏‎ ‎رنگ می‌بازد‎.‎

‏4- داشتن فرزندان صالح‎:‎

یكی از خواسته‌هاى غریزى انسان، نیاز فطرى به‏‎ ‎پدر و مادر شدن ‏شمرده، و پاسخ به این خواسته با ازدواج و داشتن فرزند تامین می‌شود؛‎ ‎زیرا اصل تولید و تكثیر، از راه‌هاى غیر مشروع نیز ممكن است؛ ولى در ‏سایه ازدواج، ‎نسلى داراى اصل و نسب پدید می‌آید. قرآن در آیاتی، فرزند ‏را زینت زندگى دنیا شمرده‏‎ ‎كه بیان‌گر رغبت انسان به داشتن فرزند و ‏برقرار شدن رابطه پدر یا مادر و فرزند است‎ ‎‏«المال و البنون زینه الحیوه ‏الدنیا». داشتن فرزند به صورت ثمره ازدواج، با تعبیرهای‎ ‎گوناگونى در قرآن ‏آمده است. در آیه 223 بقره از این كه می‌گوید: «نساوكم حرث لكم‎ ‎فاتوا ‏حرثكم انى شئتم...»، یادآور می‌شود كه بكوشید از این فرصت بهره گیرید ‏و با‎ ‎پرورش فرزندان صالح و شایسته كه به حال دین و دنیاى شما مفید ‏باشد، اثر نیكى برای‎ ‎خود از پیش بفرستید. «... و قدموا لانفسكم...». در ‏آیه 187 بقره پس از آن كه از‏‎ ‎آمیزش با همسر سخن به میان آمده است، ‏می‌فرماید: «... و ابتغوا ما كتب الله لكم‎..‎‏.»‏‎ ‎كه به نظر بسیارى مقصود، ‏طلب فرزند است. در موارد متعددى از قرآن، خداوند برای‎ ‎داشتن فرزند ‏صالح، خوانده شده است. در آیه 189 اعراف از قول پدر و مادر نقل می‌كند‎ ‎كه عرضه می‌دارند اگر فرزند صالح نصیبشان شود، شكرگزار خواهند بود: ‏‏«دعوا الله‎ ‎ربهما لئن اتیتنا صالحا لنكونن من الشكرین...». در چند جا، ‏درخواست حضرت زكریا (ع‎) ‎مطرح شده است كه از خداوند، فرزندى كه ‏لیاقت جانشینى او را داشته: «... فهب لى من‏‎ ‎لدنك ولیا»، و مورد رضایت ‏پروردگار باشد: «... و اجعله رب رضیا» را خواسته است. در‎ ‎سوره آل ‏عمران، پس از مشاهده شایستگی‌هاى مریم (ع) پروردگارش را ‏می‌خواند: خداوندا‎! ‎از طرف خود، فرزند پاكیزه‌اى نیز به من عطا فرما: «... ‏هب لى من لدنك ذریه طیبه انك‏‎ ‎سمیع الدعاء»‏‎.‎

‏5- مودت و رحمت‎:‎

از دیگر آثار ازدواج، مودت و رحمت است: «و جعل بینكم‎ ‎موده و رحمه...» ‏آن چه در آغاز زندگى مشترك بین زن و شوهر، یگانگى برقرار می‌كند،‎ ‎و ‏اثر آن در مقام عمل ظاهر می‌شود، مودت است؛ ولى پس از گذشت ‏زمان و رسیدن دوران‎ ‎ضعف و ناتوانی، رحمت جاى مودت را پر می‌كند. ‏رحمت و مودت به تعبیر قرآن، دو نشانه‎ ‎الهى و ضامن به پا ماندن بناى ‏زندگى و تداوم وحدت است؛ البته رحمت در همان آغاز‎ ‎زندگى نیز در ‏زندگى نقش دارد. گاهى زحمات و خدمات بلاعوض و ایثارگرانه بدون هیچ‎ ‎گونه چشم داشتى حتى گاهى با برخورد سرد از طرف مقابل، از انسان ‏سر می‌زند. در اینجا‏‎ ‎براى حفظ نظام خانوایكى از خواسته‌هاى غریزى انسان، نیاز فطرى به‏‎ ‎پدر و مادر شدن ‏شمرده، و پاسخ به این خواسته با ازدواج و داشتن فرزند تامین می‌شود؛‎ دگی، مودت رنگ می‌بازد؛ ولی ‏رحمت جایگزین آن می‌شود‎.‎

یكی از خواسته‌هاى غریزى انسان، نیاز فطرى به‏‎ ‎پدر و مادر شدن ‏شمرده، و پاسخ به این خواسته با ازدواج و داشتن فرزند تامین می‌شود؛‎

‏6- ارضاى غریزه جنسی‏‎:‎

غریزه جنسی، نیرویى است كه در زن و مرد قرار‏‎ ‎داده شده و ازدواج، ‏وسیله‌ای مُجاز براى اطفاى نیروى شهوت و پاسخى به این غریزه‏‎ ‎خدادادى است: «و الذین هم لفروجهم حفظون ¤ الا على ازواجهم او ما ‏ملكت ایمانهم‎ ‎فانهم غیر ملومین» ‏

در حدیث آمده است: میان لذت‌هاى مادى و جسمانى در دنیا و آخرت،‏‎ ‎هیچ كدام به پایه لذت زناشویى نمی‌رسد؛ سپس امام به آیه 14 آل ‏عمران استشهاد می‌كند‎ ‎كه در میان شهوات گوناگون، علاقه به زن را ‏مقدم داشته است: «زین للناس حب الشهوت من‎ ‎النساء و البنین و ‏القناطیر المقنطره...» در آیه 187 بقره می‌فرماید: خداوند‎ ‎می‌دانست كه ‏شما به خود خیانت می‌كردید و آمیزش با همسر را كه ممنوع شده بود، ‏انجام‎ ‎می‌دادید؛ بدین سبب، ممنوعیت برداشته شد: «... علم الله انكم ‏كنتم تختانون انفسكم‎ ‎فتاب علیكم و عفا عنكم فالن باشروهن...». این ‏آیه، به نیاز غریزى جنسى اشاره دارد‏‎ ‎كه به رغم ممنوعیت شرعی، مردم ‏به سوى آن كشیده می‌شوند؛ البته این امر نمی‌تواند‎ ‎انگیزه اصلى و ‏هدف نهایى ازدواج باشد؛ زیرا غریزه جنسى در زن و مرد، دوره محدودی‎ ‎دارد و اگر غرض از ازدواج، فقط این جهت باشد، باید زوجین هنگام ناتوانى ‏جنسی،‎ ‎یكدیگر را رها كنند یا زن و مردى كه توانایى جنسى خویش را از ‏دست داده‌اند، هیچ گاه‎ ‎پیمان زناشویى نبندند‏‎.‎

‏7- بازداشتن از گناه‎:‎

یكی از آثار ازدواج براى زن و مرد، ایجاد زمینه‏‎ ‎تقوا و دورى از گناهان است. ‏با اشباع غریزه جنسى در زن و مرد، زمینه گناهان شهوت‏‎ ‎انگیز از میان ‏می‌رود. این كه در قرآن از كسى كه ازدواجكرده، به «مُحصن و محصنه» ‏تعبیر شده: «فاذا احصن...»، به جهت این است كه زن و مرد، با ازدواج در ‏حِصن سنگر‎ ‎مستحكمى قرار می‌گیرند و خود را حفظ می‌كنند تا ‏وسوسه‌هاى شهوانى در آنان اثر‏‎ ‎نگذارد؛ بلكه ازدواج، زمینه گناهان دیگر ‏را نیز از بین می‌برد؛ زیرا پذیرفتن‎ ‎مسئولیت تامین و تربیت اولاد، انسان را ‏به استفاده بهینه از عمر وا می‌دارد و برای‎ ‎گناه و معاشرت‌هاى گمراه ‏كننده جایی باقى نمی‌ماند. پیامبر اكرم (ص) فرمود: «من‎ ‎تزوج فقد احرز ‏نصف دینه» با ازدواج، نیمى از دین صیانت می‌شود. ‏

در روایتى دیگر آمده‏‎ ‎است: بدترین مردم، كسانی‌اند كه در تجرد به سر ‏می‌برند. در تفسیر آیه 187 بقره «هن‎ ‎لباس لكم و انتم لباس لهن» برخى ‏گفته‌اند: آن گونه كه انسان، با لباس از سرما و‎ ‎گرما و حشرات و ‏آسیب‌هاى جلدی، محافظت می‌شود، زن و مرد، با ازدواجفیكدیگر را از‎ ‎گناه حفظ می‌كنند. در آیه 28 نساء حكمت تشریع ازدواج این گونه بیان ‏شده است: «یرید‎ ‎الله ان یخفف عنكم...»؛ زیرا پیروى از شهوات و در دام ‏گناه افتادن، براى انسان،‏‎ ‎وزانت و سنگینى می‌آورد و تشریع ازدواج و ‏فراهم شدن امكان آن براى كسى كه نمی‌تواند‎ ‎با زنان آزاد ازدولج كند، از ‏فساد و گناه جلوگیرى می‌كند و انسان از عواقب آن در‎ ‎امان می‌ماند و این ‏نوعى توسعه براى انسان شمرده می‌شود‎.‎

‏8- توسعه رزق‎:‎

نگرانی از تنگ دستی، یكى از بهانه‌هایى است كه برای‎ ‎گریز از ازدواج، ‏مطرح می‌شود. قرآن، این گونه به انسان امیدوارى می‌دهد: از فقر و‎ ‎تنگ ‏دستى جوانان و مجردان نگران نباشید و در ازدواج، آنها بكوشید چرا كه اگر ‏فقیر‎ ‎باشند، خداوند از فضل خویش، آنان را بى نیاز می‌سازد: «و انكحوا ‏الایمى منكم و‏‎ ‎الصلحین من عبادكم و امائكم ان یكونوا فقراء یغنهم الله من ‏فضله...» برخى گفته‌اند:‏‎ ‎مفاد این آیه، وعده خداوند به غنا و بى نیازى ‏است براى كسانى كه تشكیل خانواده‏‎ ‎دهند. روایاتى نیز این معنا را تایید ‏می‌كند. ‏

یكی از آثار ازدواج براى زن و مرد، ایجاد زمینه‏‎ ‎تقوا و دورى از گناهان است. ‏با اشباع غریزه جنسى در زن و مرد، زمینه گناهان شهوت‏‎ ‎انگیز از میان ‏می‌رود

در حدیثی، امام صادق (ع) ترك ازدواج ‎به سبب ترس از گرسنگى را سوء ‏ظن به پروردگار دانسته است؛ زیرا پس از وعده قرآن به‎ ‎توسعه رزق، ‏نگرانى در این زمینه، جز بدگمانى به خدا نیست. با توجه به اینكه افرادی‎ ‎در جامعه، پس از ازدواج، نه تنها ثروتمند نمی‌شوند، بلكه بر فقرشان ‏افزوده می‌شود و‎ ‎اگر این آیه، متضمن وعده خداوند باشد، خلف وعده لازم ‏می‌آید و خلف وعده قبیح است،‏‎ ‎گروهى برآنند كه براى وعده در این آیه ‏باید معلق بر مشیت الهى در تقدیر گرفته شود؛‏‎ ‎یعنى پس از ازدواج، اگر ‏خدا بخواهد، آنان را بى نیاز می‌كند، چنان كه در آیه 28‏‎ ‎توبه، براى وعده ‏الهى به غنا و بی نیازى به مشیت خدا تصریح شده است: «و ان خفتم‎ ‎عیله فسوف یغنیكم الله من فضله ان شاء...» اشكال شده است: همان ‏طور كه غنا و بی‎ ‎نیازى متاهلان، به مشیت منوط است، غنا و بى نیازى ‏مجردها و كسانى كه همسر ندارند‏‎ ‎‏(بلكه هر پدیده‌ای) نیز به مشیت ‏توقف دارد، پس این چه وعده‌اى است كه خدا، برای‎ ‎ازدواج داده است؛ ‏زیرا همان گونه كه متاهل‌ها، بر اثر مشیت الهی، به دو گونه (فقیر‎ ‎و ‏غنی) تقسیم می‌شوند، مجردها نیز چنین هستند و اتفاقاً این وعده ‏درباره مجردان در‎ ‎قرآن آمده است: «و ان یتفرقا یغن الله كلا من سعته»... ‏اگر وضعیتى پیش آید كه زن و‏‎ ‎شوهر نتوانند با هم زندگى كنند و از هم ‏جدا شوند، خداوند هر دو را با فضل و رحمت‎ ‎خود بى نیاز خواهد كرد‏‎.‎

پاسخ اشكال آن است كه بسیارى از مردم خیال می‌كنند، ازدواج و ‏فراوانى عائله،‏‎ ‎سبب فقر، تجرد، سبب پس انداز و ثروت می‌شود. آیه در ‏صدد آن است كه این توهم را از‎ ‎دل‌ها بزداید و غفلت از رزاق حقیقى را ‏بردارد و به ما بفهماند كه گاه، بركت و‎ ‎فراوانی، در مال انسان (با وجود ‏عائله‌مند بودن) ایجاد می‌شود، و گاهى هم انسان (در‎ ‎عین كم عائله ‏بودن و مجرد زیستن) هر چه می‌كوشد، در معیشت او پیشرفتى حاصل ‏نمی‌شود. افزون بر آن كه پذیرفتن مسئولیت تامین زن و فرزند، در او ‏مسئولیت پدید می‌آورد.

در حدیثی، امام صادق (ع) ترك ازدواج ‎به سبب ترس از گرسنگى را سوء ‏ظن به پروردگار دانسته است

وقت‎ ‎را از بین نمی‌برد و از عمر خویش استفاده ‏بهینه می‌كند و با كسب معاش بر عزت و‎ ‎اعتبار خویش می‌افزاید، ‏بنابراین، آیه «ان یكونوا فقراء یغنهم الله» بیان می‌دارد‎ ‎كه گاهى با ازدواج، ‏فقر از زندگى رخت برمی‌بندد، نه آن كه همیشه با ازدواج، فقر‎ ‎برطرف ‏می‌شود وگرنه این آیه با آیه «و لیستعفف الذین لا یحدون نكاحا» تنافض ‏می‌یافت‎.‎‏ فخر رازى معتقد است كه آیه «ان یكونوا فقراء یغنهم الله» در ‏مقام وعده الهى نیست؛‏‎ ‎بلكه مفاد آیه آن است كه نباید ترس از فقر، مانع ازدواج شود؛ زیرا مال فناپذیر است‎ ‎و آن چه ارزش و بقا دارد، فضل خدا ‏است كه باید در پى آن بود كه از انباشتن ثروت‏‎ ‎بهتر است. «قل بفضل الله ‏و برحمته فبذلك فلیفرحوا هو خیر مما یجمعون».‏

آثار دیگرى نیز بر ازدواج مترتب است؛ مانند حرمت برخى از زنان از جمله ‏مادر‎ ‎زن و خواهر زن و... كه در ازدواجهاى ممنوع خواهد آمد. اثر دیگر ‏ازدواج، ایجاد‎ ‎حقوق زوجیت است كه بحث آن مجال دیگری می‌طلبد. ‎

منبع: تبیان